Bartoszewski Gabriel OFMCap, Rola i znaczenie Wikariusza Biskupiego dla Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego w diecezji

866

 

O. Gabriel Bartoszewski OFMCap

ROLA I ZNACZENIE WIKARIUSZA BISKUPIEGO DLA INSTYTUTÓW ŻYCIA KONSEKROWANEGO I STOWARZYSZEŃ ŻYCIA APOSTOLSKIEGO W DIECEZJI

 

l. Sobór Watykański II (1962-1965), według założeń jego inicjatora papieża Jana XXIII (1958-1963), miał „charakter pastoralny”. Wśród wielu założeń reformatorskich przystosowanej odnowy życia Kościoła, między innymi, na mocy Dekretu „Christus Domtnus”, obok urzędu wikariusza generalnego, sobór wprowadził nowy urząd wikariusza biskupiego (DB nr 27). Szczegółowe przepisy odnoszące się do tego urzędu wy­dał papież Paweł VI w Motu Proprio „Ecciesiae Sanctae” z 6.08.1966 r. (ES l, 14).

Urząd ten nazwany „nowym” ma jednak swoje zakorzenienie w dawniejszych instytucjach prawnych. Zanim ukształtował się w Kościele urząd wikariusza generalnego, pomocą w zarządzaniu diecezją służył wikariusz biskupi (vicarius pontificis). Można też powiedzieć, że dawny urząd archidiakona był bardziej zbliżony do urzędu obecnego wikariusza biskupiego niż wikariusza generalnego. Z czasem praktyka i ustanawiania wikariuszy generalnych sprawiła, że urząd wikariusza biskupiego stał się mało użyteczny i zaniknął. Instytucję tę wskrzesił, czy jak wspomniano wyżej na nowo ustanowił, Sobór Watykański II. Zadaniem wikariusza biskupiego jest niesienie pomocy biskupowi diecezjalnemu na różnych odcinkach pracy duszpasterski ej w diecezji¹.

Nas w szczególności interesuje zagadnienie wikariusza biskupiego ustanawianego zgod­nie z przepisami prawa kanonicznego, dla instytutów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostol­skiego. Tej kwestii poświęcam niniejsze opracowanie. Trzeba dodać, że na ten temat istnieje już sporo arty­kułów².

Zanim przejdę do meritum sprawy, chcę dać pewne wyjaśnienia terminologiczne.

W dokumencie „Mutuae Relationes” nr 54 mówi się o mianowaniu wikariusza biskupiego „dla mę­skich i żeńskich Instytutów” w diecezji. Podobnie wcześniej mówi o tym „Directorum Episcoporum”. W konsekwencji autorzy opracowań używali czy też używają określenia „Wikariusz biskupi dla zakonników i zakonnic”. Kodeks Prawa Kanonicznego w Księdze II w cz. III mówi o instytutach życia konsekrowanego i stowarzyszeniach życia apostolskiego. Podaje część ogólną dla instytutów życia konsekrowanego, tj. dla instytutów zakonnych i świeckich, a następnie omawia poszczególne grupy osobno.

W związku z tym jedni autorzy opracowań o wikariuszu biskupim, jak np. ks. prof. Jean Beyer, opowiadają się za tradycyjną nazwą według „Mutuae Relationes”, tj. dla „zakonników i zakonnic”. Inni jak o. Velasio de Paolis uważają że wikariusz biskupi winien być dla „instytutów życia konsekrowanego”. Określenie to obejmuje również stowarzyszenia życia apostolskiego, dziewice konsekrowane, pustelników i ewentualnie wdowy lub wdowców konsekrowanych. W dalszym ciągu niniejszego opracowania będę po­sługiwał się terminem „Wikariusz biskupi dla instytutów życia konsekrowanego”, chyba że z kontekstu bę­dzie wynikać co innego.

 1. Odpowiedzialność biskupa za życie konsekrowane w diecezji

Sobór Watykański II pogłębił eklezjalną wizję życia konsekrowanego, co wyraziło się we włączeniu do Konstytucji Dogmatycznej o Kościele VI rozdziału o „Zakonnikach”. Czytamy w nim, że: „Stan zakonny należy nienaruszalnie do życia i świętości Kościoła” (KK 44). Naukę tę pogłębiły inne dokumenty posobo­rowe. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. tę naukę podtrzymał i jeszcze sprecyzował Adhortacja „Vita consecrata” dodaje: „Istotnie życie konsekrowane znajduje się w samym sercu Kościoła jako element o de­cydującym znaczeniu dla jego misji, ponieważ «wyraża najgłębszą istotę powołania chrześcijańskiego»

oraz dążenie całego Kościoła-Oblubienicy do zjednoczenia z jedynym Oblubieńcom” (VC nr 3).

Biskup, przy współudziale prezbiterów, służy w trojaki sposób wspólnocie wiernych: uświęca­jąc, nauczając i rządząc (por. KK 25-27; DB 18-20; DK 4-6).

Dlatego biskup na podstawie zleconej mu posługi odpowiada w szczególny sposób za po­stęp w świętości wszystkich swoich wiernych. Jest on bowiem głównym szafarzem tajemnic Bożych i tym, który ma uświęcać swą trzodę (perfector gregis) według powołania właściwego każdemu (por. DB 15), a zatem – i to szczególnie – według powołania zakonnego (MR 7).

Poza tym biskupi, jako członkowie Kolegium Biskupiego, zgodnie z wolą Papieża, współpracują w następujących sprawach: w mądrym regulowaniu praktyki rad ewangelicznych przy pomocy ustaw (KK 45), w autentycznym zatwierdzaniu przedstawionych do aprobaty reguł zakonnych tak, by każdemu Instytutowi była przyznana i nadana właściwa mu misja (por. KK 45), by była popierana troska instytutów o zakładanie nowych Kościołów (por. DM 18 i 27), (MR nr 8).

Im również została zlecona troska o charyzmaty, a to tym bardziej, że sama niepodzielna posłu­ga pasterska czyni ich doskonalącymi całą owczarnię. Tak zatem troszcząc się o rozwój życia zakonnego i chroniąc je zgodnie z charakterystycznymi jego cechami, biskupi pełnią właściwe sobie zadania pasterskie (MR nr 9).

Przełomowym wydarzeniem było zwołanie przez papieża Jana Pawła II, IX Zgromadzenia Synodal­nego poświęconego życiu konsekrowanemu. W Adhortacji posynodalnej czytamy: Rola ży­cia konsekrowanego w Kościele jest tak doniosła, że postanowiłem zwołać Synod – mówi papież – który podjąłby głęboką refleksję nad jego znaczeniem i perspektywami na przyszłość w obliczu bliskiego już nowego tysiąclecia (VC nr 2). Biskupi podczas Synodu kilkakrotnie potwierdzali, że życie konsekrowane nie jest rzeczywistością odosobnioną ale, że de re nostra agitur – jest to sprawa, która nas dotyczy (VC nr 3). I jeszcze profesja rad ewangelicznych jest integralną częścią życia Kościoła, stanowi bowiem dla niego cenny bodziec do coraz większej wierności Ewangelii (VC nr 3).

Kodeks Prawa Kanonicznego – jak wspomniano wyżej – podał syntezę nauki soborowej i posoborowej o życiu konsekrowanym, stwierdzając w kan. 575, że instytuty życia konsekrowanego są darem Bożym dla Kościoła. Ich autentyzm jednak jest weryfikowany, oceniany i zatwierdzany przez wła­dzę hierarchiczną Kościoła (kan. 576; 578).

Instytuty życia konsekrowanego jako owoc działania Ducha Świętego, stanowią dziedzic­two i bogactwo całego Kościoła (por. kan.577, 578), jakkolwiek cieszą się pewną autonomią życia (por. kan. 586,587), pozostają jednak pod opieką hierarchii. Winny działać i rozwijać się zgodnie z przepisami prawa powszechnego i uległością właściwy m pasterzom (por. kan.576).

Instytuty są darem dla Kościoła Powszechnego (por. kan. 590), ale działają w Kościele lokalnym (por. kan. 678). Jako Instytuty w całości związane są z władzą  Kościoła Powszechne­go, ale w zakresie apostolatu związane są z biskupem miejscowym. Gdy wypełniają swoją mi­sję w Kościele partykularnym są poddani biskupowi diecezjalnemu (por. kan. 678). Biskup zgodnie z kan.587 § 2 winien strzec i bronić autonomii tychże instytutów³.

Zatem biskup diecezjalny z tytułu swego posłannictwa i urzędu obowiązany jest troszczyć się o rozwój i stan życia konsekrowanego w diecezji. Sobór Watykański II stwierdza, że zakonni­cy i zakonnice mężczyźni czy kobiety, przynależni też ze szczególnej racji do rodziny diecezjalnej, świadczą wielką pomoc świętej hierarchii, a na skutek wzrostu potrzeb apostolatu, mogą i powinni z dniem każdym świadczyć jej coraz więcej (DB n. 34).

Przynależność kapłanów zakonnych do prezbiterium diecezjalnego ma swoją szczególną wymowę i uzasadnienie w nauce Soboru Watykańskiego II (DK PO n. 7, 8, 19, 20, DB n. 11, 15, 28, 33, KK n. 28).

A więc szczególnym obowiązkiem biskupa jest promocja i postęp „świętości” osób konsekrowanych (Directorium Episcoporum nr 106, 118c, MR n. 7), gdyż zakonnicy i zakonnice w szczególny sposób uczestniczą w sakramentalnej naturze Kościoła (MR n. 4).

Wiadomo, że biskup diecezjalny osobiście nie jest w stanie zajmować się wszystkimi problemami życia konsekrowanego w diecezji. Dlatego winien korzystać z pomocy wikariusza biskupiego oddelegowa­nego specjalnie do tych spraw. Jednak należy tu dodać, że biskup nie powinien unikać osobistych kontak­tów tak z przełożonymi zakonnymi, jak i poszczególnymi wspólnotami różnych instytutów życia konsekrowa­nego⁴.

 2. Instytucja wikariusza biskupiego

W dekrecie soborowym o pastoralnych zadaniach biskupów, który wprowadza instytucję wikariusza biskupiego (DB n. 23, n. 26, n. 27), nie wspomina się wyraźnie o wikariuszu biskupim dla zakonników czy dla osób konsekrowanych. Nie wspominają też o nim normy wykonawcze do tego Dekretu zawarte w Motu proprio „Ecclesiae Sanctae” z 6 sierpnia 1966 r. (Cz. l, n. 14). W tychże przepisach jednak mówi się o „terytorium”, „obrządku” lub o „grupie osób”, dla których można mianować wikariusza biskupiego. Jest więc rzeczą oczywistą że taką grupą są w diecezji osoby życia konsekrowanego. Później­sze dokumenty posoborowe już wyraźnie wspominają o wikariuszu biskupim dla zakonników i zakonnic. Pierwszy takim dokumentem jest „Directorium Episcoporum” z 22 lutego 1973 r.

Dokument „Mutuae Relationes” z 14 maja 1978 r., wydany wspólnie przez Kongregację Biskupów oraz Kongregację Zakonników i Instytutów Świeckich, w nr 54 wyraźnie mówi o instytucji wikariusza bisku­piego dla osób zakonnych.

Jego treść jest podstawowa dla naszego zagadnienia, dlatego tekst ten przytaczam w cało­ści: Wypada, by dla męskich i żeńskich Instytutów był w diecezji stworzony urząd wikariu­sza biskupiego, który przez swą współpracę wspierałby w tej dziedzinie posługę pasterską biskupa (por. Cz. l. r. 2), ale funkcja ta w niczym nie przynosi ujmy władzy przysługującej przełożonym. Do każdego też biskupa rezydencjalnego należy dokładne określenie osobowych funkcji tego stanowiska oraz zlecenie go, po dokładnym rozpatrzeniu sprawy, kompetentnej osobie, która zaznajomiona gruntownie z życiem za­konnym ceni je i w jego rozwoju pragnie współdziałać.

Co się tyczy wykonywania tego obowiązku, zaleca się bardzo, by były w to włączone (np. w charakterze do­radców czy w jakiejś podobnej funkcji) różne kategorie osób zakonnych, a mianowicie kapłani, bracia laicy i siostry.

Mandat zatem biskupiego wikariusza do spraw instytutów zakonnych ma na celu niesienie pomocy w wykonywaniu zadania, jakie w zasadzie należy do samego biskupa, tj. troszczenie się o życie zakonne w diecezji oraz włączenie go w całe pasterskie działanie. Z tego względu wydaje się pożądane, by w sprawie wyboru kandydata biskup konsultował się z zakonnikami i zakonnicami (MR n. 54).

Obowiązujący Kodeks Prawa Kanonicznego ani w kanonach odnoszących się do wikariu­szy generalnych i wikariuszy biskupich (kan. 475-481), ani w kanonach o instytutach życia konsekrowanego (kan. 607-730) nie wspomina o wikariuszu biskupim dla tej grupy osób. Co oznacza to milczenie? Czy do­kument „Mutuae Relationes” nie ma znaczenia? A więc rodzi się kwestia prawna tego dokumentu. W świe­tle kan.6 § 1, 4°, można domniemywać, że nr 54 „Mutuae Relationes” nie ma waloru prawnego, podobnie jak wcześniejsze „Directorium Episcoporum”. W zasadzie trzeba odpowiedzieć twierdząco.

Należy jednak zauważyć, że dokumenty te, zwłaszcza „Mutuae Relationes” mają charak­ter pastoralny. Ich treść jest bardzo pomocna w praktycznej aplikacji przepisów Kodeksu odnośnie miano­wania wikariusza biskupiego dla osób konsekrowanych.

W związku z tym należy rozważyć dwie kwestie:

a) Przepis o wikariuszu biskupim dla osób konsekrowanych zamieszczony jest w dru­giej części dokumentu zatytułowanej „Zarządzenia i normy”. Znajdujemy w niej szeroki wachlarz zaleceń, by biskupi i przełożeni podejmowali dialog dla lepszej wzajemnej współpracy. Wśród tych propozycji jawi się zalecenie ustanowienia w diecezji wikariusza biskupiego dla osób konsekrowanych.

b) Dokument w całości został zatwierdzony przez papieża i ogłoszony z jego polecenia. Dokument ten nie jest instrukcją w ścisłym tego słowa znaczeniu, ani nie jest prawem czy dekretem. We wstę­pie do drugiej części „Mutuae Relationes” czytamy: Tekst zakłada istniejące już normy prawne i nie­raz je przytacza, nie uchyla zatem niczego z obowiązujących w tej materii poprzednich dokumentów Stoli­cy Apostolskiej.

Jednakże przepisy Kodeksu mówią o mianowaniu wikariusza biskupiego dla pewnej czę­ści diecezji, dla jakiegoś obrządku lub grupy osób (kan. 476). Jeżeli ten przepis zestawi się z treścią dokumentu „Mutuae Relationes”, to można domniemywać, że prawodawca podtrzymuje zale­cenie mianowania przez biskupa diecezjalnego wikariusza dla osób konsekrowanych⁵.

W 1988 r. zainteresowane Kongregacje   Biskupów i Zakonników (obecnie Instytutów Ży­cia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego), które wydały dokument „Mutuae Relationes”, rozpisały ankietę do Konferencji Episkopatów i Konferencji przełożonych wyższych na temat jego oceny, Wpłynęła spora ilość odpowiedzi z pozytywnymi ocenami. Wniesiono również szereg uwag krytycznych. Między innymi do nr 54 wysunięto następującą sugestię: Jest pożądanym, aby wyjaśniona została sytuacja wikariusza biskupiego odpowiedzialnego za życie zakonne i stowarzyszenia życia apostolskiego z pomocą kanonów: 391, 406, 443, 463, 473, 476, 833. Przyjęcie i zrealizowanie tej uwagi zapewne lepiej wyjaśniłoby problem mianowania wikariusza biskupiego dla instytutów życia konsekrowanego i stowarzy­szeń życia apostolskiego⁶.

Przepisy Kodeksu zostawiają biskupowi diecezjalnemu pełną swobodę wyboru i mianowa­nia wikariusza dla poszczególnych grup wiernych lub terytorium. Taką grupą są właśni e osoby życia konsekrowanego. Biskup swemu wikariuszowi może poddać wszystkie instytuty życia konsekrowanego: a więc zakonników i zakonnice, członków instytutów świeckich (kan. 710), stowarzyszeń życia apostolskie­go (kan. 731 i następne). Może poddać też pustelników (kan. 603) i dziewice konsekrowane (kan. 604). Za­zwyczaj tak się dzieje.

Zarówno teksty soborowe jak i posoborowe oraz sam Kodeks nie nakładają na bisku­pa diecezjalnego prawnego obowiązku tworzenia takiego urzędu. Chodzi tu o wyraźne zalece­nie mające charakter pastoralny. Uwzględniając jednak przeliczne obowiązki biskupa diecezjalnego, dla właściwego funkcjonowania życia konsekrowanego w diecezji, mianowanie wikariusza wydaje się być ko­nieczne, chyba że chodzi o małą diecezję lub teren misyjny, gdzie biskup może objąć wszystkie sprawy osobiście⁷.

 3. Urząd, nominacja i władza wikariusza biskupiego

Wszystko co jest powiedziane w prawie kościelnym o wikariuszu biskupim, odnosi się tak­że do wikariusza ds. Instytutów Życia Konsekrowanego. Kan. 475 mówi o obowiązku mianowania w die­cezji wikariusza generalnego, aby wspierał biskupa w zarządzaniu całą diecezją. Kanon 476 zaś postanawia: Ilekroć domaga się tego sprawny zarząd diecezją, biskup diecezjalny może ponadto mia­nować jednego lub kilku wikariuszy biskupich, którzy by w określonej części diecezji lub w oznaczonym za­kresie spraw albo w odniesieniu do wiernych jakiegoś obrządku względnie pewnej grupy osób, posiadali ta­ką samą władzę zwyczajną jaka na mocy prawa powszechnego przysługuje wikariuszowi generalnemu, zgodnie z przepisami zamieszczonych poniżej kanonów.

A więc wikariusz biskupi w ogóle, a w danym wypadku wikariusz biskupi dla instytutów ży­cia konsekrowanego ma taką samą władzę jak wikariusz generalny (por. kan. 479 § 1) w stosunku do danej grupy osób lub terytorium, dla których został mianowany. Naturalnie, że uprawnienia te są w takim zakresie w jakim określi je biskup w dekrecie nominacyjnym. Pewne sprawy zawsze może zastrzec dla siebie lub dla wikariusza generalnego, albo co do których prawo domaga się „specjalnego zlecenia biskupa” (por. kan. 479 § 2).

Władza wikariusza biskupiego ma charakter bardziej konsultatywny albo informacyjny, czy­li jest przejawem współpracy i koordynacji. Nie wydaje się słuszne, by wikariusz miał podejmować decyzje w sprawach ważnych, jak np. udzielenie zezwolenia na założenie domu lub opuszczanie jakichś dzieł apostolskich. Tego rodzaju sprawy winien kierować do swego biskupa.

Nie może on jednak pomniejszać autonomii instytutów, również tych na prawie diecezjalnym. Jego troska o instytuty winna mieć charakter ogólny i nie może posuwać się do interwencji w życie wewnętrz­ne instytutów⁸.

Władza wikariusza biskupiego jest ściśle związana z biskupem diecezjalnym, z wikariuszem lub wi­kariuszami generalnymi. Różnica polega na tym, że władza biskupa jest władzą własną i peł­ną. Władza wikariusza generalnego jest władzą zwyczajną zastępczą dla całej diecezji i wszystkich spraw, wyjątkiem zarezerwowanych przez samego biskupa lub gdy prawo jemu zastrzega. Władza wikariusza bi­skupiego jest również zwyczajną zastępczą ale ogranicza się jedynie do pewnego „terytorium”, „obrządku” lub grupy osób, dla których jest ustanowiony⁹.

Zatem biskup w dekrecie nominacyjnym winien precyzyjnie określić zakres uprawnień i obowiązków wikariusza biskupiego w wykonywaniu władzy, by uniknąć zbędnej rywalizacji (DE n. 202). Celem lepszej współpracy wikariusza z osobami konsekrowanymi pożądane jest, by biskup przed nomina­cją skonsultował osobę kandydata na to stanowisko (por. MR n. 54, por. DE n. 119).

Nominacja wikariusza winna dokonać się zgodnie z przepisem kan.477, który mówi: Wikariusz biskupi, który nie jest biskupem pomocniczym, powinien być mianowany tylko na czas określony w samej j nominacji. Zatem biskup pomocniczy jest mianowany wikariuszem biskupim na stałe, natomiast kapłan tylko na określony czas.

Gdyby wikariusz biskupi był nieobecny lub istniały prawne przeszkody w wypełnianiu urzędu, biskupi diecezjalny, zgodnie z kan.477 § 2, może mianować innego.

Należy tu zaznaczyć, że urząd wikariusza biskupiego nie da się pogodzić z obowiązkiem kanonika penitencjarza, jak też nie można go powierzyć krewnemu biskupa, aż do czwartego stopnia (kan. 478 § 2). Stopnie pokrewieństwa ustala się według przepisu kan. 108 KPK.                                     .

Władza wikariusza biskupiego ustaje z chwilą wygaśnięcia mandatu, zrzeczenia się, z chwilą usunięcia. Z chwilą zawieszenia władzy biskupa diecezjalnego zostaje zawieszona władza wikariusza generalnego i wikariusza biskupiego, chyba że posiadają godność biskupią (kan. 481 § 2).

Wikariusz biskupi dla instytutów życia konsekrowanego nie posiada żadnej władzy w zakresie władzy zarezerwowanej przełożonym zakonnym (MR n. 45, n. 54).

Zaleca się, by wikariusz biskupi dla osób życia konsekrowanego otrzymał radę złożoną z różnych kategorii osób konsekrowanych, a mianowicie kapłani, bracia zakonni, siostry zakonne (MR n. 54). Gdyby taka rada istniała, zaleca się też, aby otrzymała ona określone prerogatywy¹⁰.

 4. Kwalifikacje wikariusza biskupiego

Obecny Kodeks Prawa Kanonicznego postanawia: Wikariusz generalny i biskupi powin­ni być kapłanami, którzy ukończyli przynajmniej trzydzieści lat, posiadają doktorat lub licencjat z prawa ka­nonicznego lub teologii, ewentualnie w tych dyscyplinach są przynajmniej naprawdę biegli, odznaczają się zdrową nauką, prawością roztropnością i doświadczeniem w załatwianiu spraw (kan. 478 §).

Przepis ten rozstrzyga kwestie, że laik (np. brat zakonny lub siostra zakonna) nie mo­że być mianowany wikariuszem biskupim. Zatem każdy wikariusz biskupi, również dla osób konsekrowanych, winien być kapłanem. Urząd ten można powierzyć również biskupowi pomocniczemu. Jest to zgodne z przepisem kan. 406 § 2, który postanawia, że biskup diecezjalny winien ustanowić biskupa pomocniczego lub swoich biskupów pomocniczych wikariuszami generalnymi lub przynajmniej wikariu­szami biskupimi.

Nie jest rzeczą konieczną by wikariusz biskupi dla instytutu życia konsekrowanego był zakonnikiem (MR 54). Wybór osoby pozostawiony jest roztropnemu rozeznaniu biskupa diecezjalnego.

Niektórzy autorzy np. Joseph Pfab CSSR wysuwają sugestię, że istnieją racje, by bratu zakonnemu, a nawet siostrze zakonnej można było powierzyć tytuł „wikariusza biskupiego”. Oczywiście w świe­tle przepisów obecnego prawa kanonicznego jest to niemożliwe. Wikariusz uczestni­czy w akcie sprawowania władzy, co jest zarezerwowane tym, którzy otrzymali święcenia (kan. 129 § 1). Jednak w myśl § 2 tegoż kanonu również wierni świeccy mogą współdziałać w wypełnianiu władzy, zgodnie z przepisami prawa (por. kan. 228 § 1). Należy zauważyć, że w prawie kanonicznym przewidziane są wy­padki, gdy świeccy mogą uczestniczyć we władzy rządzenia jak i władzy sądowej (por. kan.142 § 2; kan. 135 §§ 1 i 3). Zatem można stwierdzić, że kwestia ta pozostaje w sferze dyskusji wśród kanonistów.

Nic nie stoi na przeszkodzie, by wikariuszowi biskupiemu przydzielić asystenta w osobie bra­ta zakonnego lub siostry zakonnej. Zadania takiego asystenta winny być określone w dokumencie nomina­cyjnym. Oczywiście byłaby to forma pomocy w załatwianiu różnego rodzaju spraw administracyjnych, prze­prowadzaniu konsultacji czy rozwiązywaniu trudności itp.

Przy nominacji wikariusza biskupiego należy zwracać uwagę – jak zaznacza dokument „Mutuae Relationes” – by była to osoba kompetentna, legitymująca się gruntowną znajomo­ścią życia konsekrowanego, ceniąca je i pragnąca współdziałać w jego rozwoju (por. nr 54).

Wikariusz biskupi winien znać teologię życia konsekrowanego i przepisów prawa kanonicznego, i to nie tylko teoretycznie, ale i w jego przejawach praktycznych, tak jak zaleca to Sobór Watykański II w De­krecie „Perfectae Caritatis” (nr 5 i 6).

Wikariusz aby sprostać powierzonemu mu zadaniu winien poznać różne kategorie instytutów życia konsekrowanego obecnych na terenie jego diecezji łącznie z klasztorami kontemplacyjnymi. Winien roze­znać ich charyzmat, ich cele i zadania, jak też sytuację faktyczną oraz wymagania diecezji w stosunku do instytutów zakonnych (MR 47).

Poza tym u wikariusza pożądane są co więcej nawet konieczne, cechy osobowościowe, któ­re wzbudzają zaufani e i ułatwiają dialog oraz służą skutecznej współpracy na różnych płaszczyznach. Dlate­go, jak zaznaczono wyżej, bardzo celowym jest, aby Biskup roztropnie zasięgnął rady przełożonych przed wyborem kandydata na wikariusza (MR n. 52), korzystając również z pomocy instytucji międzyzakonnych.

Wikariusz biskupi winien być chętny do współpracy z instytutami życia konsekrowanego, szanować ich kompetencje (MR n. 13, n. 45, n. 54). Winien być sługą pojednania, winien kształtować klimat ufności i wzajemnego zrozumienia. Wreszcie, winien on być człowiekiem roztropnym i odważnym. Roztropność jest szczególnie potrzebna, gdy chodzi o wyrażanie opinii w wyjątkowo ważnych sprawach, jak np. erekcji no­wego instytutu zakonnego (MR 51) lub w wypadku połączenia dwóch instytutów w jeden, względ­nie podziału instytutu na dwie jednostki (kan. 579, 581, 582), jak też we wszystkich innych sprawach¹¹.

 5. Kompetencje i funkcje wikariusza biskupiego

Życie konsekrowane, w którym praktykuje się rady ewangeliczne, jest darem Bożym, który Kościół otrzymał od Pana (kan. 575). Dlatego każdy biskup diecezjalny w szczególny sposób, jak zaznaczono to już wyżej, winien starać się o rozwój tych instytutów. Jest to odpowiedzialność integralnie związana z urzędem biskupim (kan. 383 § 1). Wskazanie to odnosi się w szczególny sposób do instytutów na prawie diecezjal­nym (kan. 584).

W oparciu o przepisy Kodeksu Prawa Kanonicznego, biskup może stworzyć wykaz upraw­nień i delegować je swemu wikariuszowi biskupiemu. Pewne sprawy może jednak zlecić wikariuszowi ge­neralnemu lub zastrzec samemu sobie.

Na początku należy zaznaczyć, że głównym zadaniem wikariusza biskupiego jest animowanie for­macji czy to początkowej, czy ciągłej wśród wspólnot diecezji, w szczególności wśród tych, które są na prawie diecezjalnym (por. kan. 589).

Uprawnienia te są następujące:¹²

1. Udzielanie zgody na piśmie na. założenie domu instytutu życia konsekrowanego w diecezji (kan. 609). Jak wiadomo zgoda ta pociąga za sobą prowadzenie dzieł właściwych instytutowi (por. kan. 611).
2. Udzielanie zgody na zmianę przeznaczenia domu na dzieła apostolskie, odmienne od tych, dla których został założony (kan. 612).
3. Przeprowadzenie konsultacji z przełożonymi, którzy chcą zlikwidować dom swego instytutu (kan. 616).
4. Nadzorowanie pewnych dzieł prowadzonych przez zakonników, które podlegają władzy biskupa (kan. 681 § 1).
5. Zawarcie pisemnej umowy przed powierzeniem zakonnikom pewnych dzieł apostolskich (kan. 681 §2).
6. Uzyskanie przynajmniej ogólnej zgody i ustalenie pewnych warunków przed powierzeniem za­konnikowi jakiegoś urzędu lub obowiązku (kan. 682).
7. Rozliczanie z administracji i nadzorowanie spraw ekonomicznych klasztorów mniszek „sui iuris”, jak też domów instytutów na prawie diecezjalnym (kan. 637).
8. Dokonywanie wizytacji kanonicznej w klasztorach „sui iuris” mniszek, jak też w instytu­tach na prawie diecezjalnym (kan. 628 § 2, por. kan. 396 § 1).
9. Wizytacja pasterska w kościołach i oratoriach wszystkich instytutów życia konsekrowanego, do których uczęszczają wierni, jak też wizytacja szkół i innych dzieł (por. 683 § 1; 806 § 1; 396 § 1).
10. Zapobieganie nadużyciom, jakie mogłyby zaistnieć w domach zakonnych (kan. 682 § 2).
11. Otaczanie specjalną troską instytutów na prawie diecezjalnym (kan. 594).
12. Biskup domu głównego instytutu na prawie diecezjalnym może zatwierdzać lub zmieniać przepisy konstytucji. Jeżeli instytut rozszerzył się na inne diecezje, winien zasięgnąć opinii biskupów tychże diecezji (kan.595 § 1).
13. Dyspensowanie od przepisów konstytucji w instytucie na prawie diecezjalnym (kan. 595 § 2).
14. Dokonywanie erekcji kanonicznej instytutu życia konsekrowanego na prawie diecezjalnym (kan. 579; por. kan. 589), po niezbędnym uzyskaniu „nihii obstat” Stolicy Apostolskiej.
15. Czuwanie nad posługą duszpasterską wśród wiernych w parafii powierzonej zakonnikom (kan.515 § 1; kan. 520).
16. Udzielanie zgody na budowę lub założenie szkół dla osób konsekrowanych (kan. 801).
17. Załatwianie spraw związanych z klauzurą mniszek (kan. 667 § 4).
18. Sprawowanie władzy nad wypełnieniem kultu publicznego i dzieł apostolskich przez zakonników (kan.678 § 1).
19. Przynaglanie osób konsekrowanych, by były uległe swoim przełożonym i wiernie wypełniały obo­wiązki swego stanu (kan.678 § 2).
20. Wzajemne porozumiewanie się z przełożonymi męskimi i żeńskimi w sprawie działalności apo­stolskiej (kan.678 § 3).
21. Wydanie zakazu przebywania na terenie diecezji osobie konsekrowanej, która zostanie uznana za niepożądaną (kan. 679).
22. Przewodniczenie wyborom przełożonej mniszek klasztoru „sui iuris”, jak też wyborom przełożone­go lub przełożonej instytutu na prawie diecezjalnym (kan. 625 § 2). Podobnie biskup lub jego wi­kariusz przewodniczy wyborom przełożonej generalnej instytutu na prawie papieskim, o ile jest taki zapis w konstytucjach zatwierdzonych przez Stolicę Apostolską.
23. Wyznaczanie spowiednika dla klasztorów mniszek, dla domów formacyjnych i większych liczebnie instytutów laickich (kan. 630 § 3).
24. Wyrażanie zgody na pobyt w diecezji zakonnika duchownego (diakona lub kapłana) przebywają­cego na eksklaustracji (kan.686 § 1).
25. Przedłużanie indultu eksklaustracji na drugie trzechlecie dla członka instytutu na pra­wie diecezjalnym (kan. 686 § 1).
26. Otaczanie opieką osób konsekrowane przebywających na eksklaustracji (kan. 687).
27. Potwierdzenie indultu odejścia osoby o ślubach czasowych z instytutu na prawie diecezjalnym lub klasztoru „sui iuris”, wydanego przez kompetentnych przełożonych (kan. 688 § 2).
28. Udzielanie dyspensy od ślubów wieczystych członkom instytutów diecezjalnych, jeżeli o nią proszą zgodnie z przepisami prawa (kan. 691 § 2).
29. Inkardynowanie zakonnika duchownego do diecezji (kan.693) i przyjęcie takiego zakonnika na okres próby (kan. 701).
30. Potwierdzenie dekretu wydalenia osoby zakonnej z klasztoru mniszek „sui iuris” (kan. 699 § 2) i potwierdzenie dekretu wydalenia osoby zakonnej z Instytutu na prawie diecezjalnym (kan. 700).
31. 31.Współpraca z Konferencjami lub Uniami Przełożonych Wyższych (kan.708).
32. Dopuszczanie pustelnika do ślubowania rad ewangelicznych (kan.603 § 2).
33. Udzielanie konsekracji dziewicom (kan. 604 § 1); wdowom i wdowcom (VC, nr 7).
34. Rozeznawanie nowych inicjatyw w dziedzinie życia konsekrowanego (kan. 605).
35. Czuwanie nad stowarzyszeniami wiernych, którymi opiekują się instytuty zakonne (kan. 303; 305 § 2; 311; 320).
36. Mianowanie  rektora  kościoła  należącego do  instytutu  zakonnego,  przedstawionego przez przełożonych (kan. 557 § 2).
37. Mianowanie kapelana dla domu zakonnego instytutu laickiego (kan. 567).
38. Włączanie członków instytutu życia konsekrowanego do głoszenia Ewangelii (kan. 578).
39. Przepowiadanie w kościołach i oratoriach instytutów zakonnych, również na prawie papieskim (kan. 763).
40. Współpraca w prowadzeniu wspólnego dzieła katechizacji (kan. 776; 778).
41. Współpracować z instytutami życia konsekrowanego w dziele misyjnym (kan. 783, 784, 790).
42. Współpraca w dziedzinie społecznego przekazywania myśli (kan. 831, 832).
43. Udzielanie zgody na piśmie na alienację dóbr materialnych jak też wykonanie czynno­ści przewidzianych przez kan. 638 § 3 dla instytutów na prawie diecezjalnym, i dla klasztorów mniszek „sui iuris” (kan. 638 § 4, por. kan. 639 § 5).

W powyższym wykazie zostały zebrane wszystkie uprawnienia biskupa diecezjalnego w stosunku do instytutów życia konsekrowanego. Z uprawnień tych może korzystać sam. Wiado­mo jednak, że jednej osobie trudno objąć wszystkie problemy diecezji, a w tym przypad­ku życia konsekrowanego. Dlatego wypada, aby tymi uprawnieniami podzielił się ze swoim wikariu­szem biskupim czy to w całości, czy częściowo.

Uprawnienia te winny być wykonane z zachowaniem „autonomii” instytutów życia konse­krowanego (kan. 586). To samo odnosi się do duchowego dziedzictwa właściwego poszczególnym instytutom (kan. 578). Należy też uszanować egzempcję tych instytutów, którym ona przysługuje (kan. 591).

Biskup i Wikariusz Biskupi w relacjach z instytutami życia konsekrowanego winni starać się odczytać, co Duch Święty chce im powiedzieć za pośrednictwem poszczególnych osób i całych wspólnot. Dlatego jest rzeczą konieczną, by biskup pielęgnował szczere i rodzinne kontakty z przeło­żonymi różnych rodzin życia konsekrowanego tak męskich, jak i żeńskich. W ten sposób będzie mógł lepiej wypełnić swój obowiązek względem tej cząstki wspólnoty diecezjalnej (por. CD nr 15, nr 16; MR nr 32; DE nr 118a).

Aby te wzajemne kontakty mogły rozwijać się owocnie, osoby życia konsekrowanego win­ny być informowane o programach duszpasterskich diecezji i oczekiwaniach pod adresem osób konsekrowanych (MR nr 58; DE nr 154).

Władza diecezjalna winna czuwać nad wprowadzaniem przez osoby konsekrowane no­wych form apostolatu, eksperymentów   duszpasterskich, przestrzegania przepisów litur­gicznych, wydanych przez biskupa diecezjalnego lub Konferencję Episkopatu (MR 53). Współpraca ta winna przejawiać się też w zakresie apostolatu powołaniowego (por. kan. 233; 385; DE nr 197).

Do zadań wikariusza biskupiego należy też troska o formację kleru diecezjalnego w zakre­sie poznawania charyzmatów instytutów życia konsekrowanego. Szczególny nacisk należało­by położyć na kształcenie kleryków w seminariach, aby poznali istotę życia konsekrowanego (MR nr 30b; DE 118f; MR 52).

„Directorium Episcoporum” zaleca władzy diecezjalnej, by nade wszystko troszczyła się o niewiasty konsekrowane, w szczególności mniszki klasztorów kontemplacyjnych (DE nr 118; 119; MR nr 49-50).

 6. Współpraca wikariusza biskupiego z własnym biskupem

Wikariusz biskupi jest najbliższym współpracownikiem biskupa diecezjalnego. Swój obowią­zek winien on wypełniać zgodnie z tenorem dekretu i wyliczonymi w nim uprawnieniami. Winien się też kierować intencjami i myślą biskupa. Absolutnie nie powinien działać wbrew woli swego mocodawcy.

Wikariusz biskupi winien informować swego biskupa o załatwionych sprawach, jak też o planowanych przedsięwzięciach. W ważniejszych sprawach z zasady winien informować biskupa.

Zarówno dla dobra diecezji, jak i instytutów życia konsekrowanego, wikariusz biskupi wi­nien utrzymywać stały kontakt z innymi współpracownikami biskupa, a szczególnie wikariuszami general­nymi i innymi wikariuszami biskupimi, jeżeli tacy są. Współpraca ta tym bardziej jest konieczna, gdy instytu­ty życia konsekrowanego są w diecezji dosyć liczne¹³.

Do takiej współpracy pomiędzy wikariuszem biskupim a biskupem diecezjalnym zachę­ca „Directorium Episcoporum”. (DE n. 11, n. 202).

 7. Współpraca pomiędzy wikariuszami biskupimi

Należałoby sobie życzyć, by wikariusze biskupi różnych diecezji, w ramach Konferencji Episkopatu, podejmowali wzajemną współpracę. Może ona się wyrażać w różnych formach, jak np. spotkania, których przedmiotem mogłoby być studium różnych problemów na styku diecezja – instytuty życia konsekrowanego, wymiana myśli i doświadczeń.

Byłaby wskazana wzajemna współpraca wikariuszy biskupich z Komisją ds. Instytutów Ży­cia Konsekrowanego i   Stowarzyszeń Życia Apostolskiego Konferencji Episkopatu Pol­ski. Podobnie pożyteczna byłaby współpraca z Konferencjami Wyższych Przełożonych różnych szczebli na poziomie krajowym. Aby ta współpraca rozwijała się pomyślnie, wikariusze biskupi mogliby być informo­wani przez organy Konferencji Przełożonych Wyższych o aktualnych problemach instytutów życia konse­krowanego, podejmowanych inicjatywach i działaniach. Taką rolę może spełnić rozsyłanie biuletynów wy­dawanych przez poszczególne Konferencje.

8. Inne prerogatywy wikariusza biskupiego

Kodeks Prawa Kanonicznego, wikariuszom biskupim – a wśród nich wikariuszowi dla osób życia konsekrowanego – przyznaje inne prerogatywy, których przy omawianiu naszego tematu nie ma potrzeby poruszać. Są one następujące:

1. Wikariusz biskupi, zgodnie z przepisem kań, 134 § 1, określany jest mianem „ordynariusz”. Przez to określenie nie można rozumieć, że posiada on uprawnienia przyznane biskupowi diecezjalnemu i tym, którzy są mu zrównani, zgodnie z kan.381 § 2, z wykluczeniem wikariusza generalnego i biskupiego, chyba że otrzymają specjalne zlecenie.
2. W wypadku przeszkody w działaniu biskupa diecezjalnego (kan.412), zgodnie z podaną zasadą w kan.413 § 1, wikariusz biskupi winien objąć rządy diecezją o ile nie ma biskupa pomocniczego, wikariusza generalnego itp.
3. Wikariusz biskupi winien być zapraszany na posiedzenia Rady kurialnej. Jeżeli jest bisku­pem pomocniczym, ma głos decydujący. Jeżeli jest kapłanem ma jedynie głos doradczy.
4. Z urzędu winien uczestniczyć w Synodzie partykularnym z głosem doradczym (kan. 443 § 3, n. 2).
5. Z urzędu winien uczestniczyć w Synodzie diecezjalnym (kan. 463 § 1, n. 2), któremu z upoważnienia biskupa diecezjalnego może przewodniczyć (kan. 462 § 2).
6. Ma prawo i obowiązek uczestniczenia w Radzie biskupiej złożonej z wikariuszy generalnych i wi­kariuszy biskupich (kan.473 § 4). Do biskupa diecezjalnego należy koordynowanie prac tej ra­dy (kan. 473 § 2).
7. Wikariusz biskupi przed objęciem powierzonego mu urzędu, winien złożyć wyznanie wiary (kan. 833 n. 5).

Zakończenie 

Instytucja wikariusza biskupiego ustanowiona przez Dekret „Christus Dominus” w sen­sie ogólnym praktycznie utrwaliła się już w strukturach kościelnych. Instytucja wikariusza biskupiego dla instytutów życia konsekrowanego, została zasugerowana przez „Directorium Episcoporum” i w sposób wyraźny potwierdzona przez dokument Kongregacji Biskupów oraz Zakonników i Instytutów Świeckich w nr 54 „Mutuae Relationes”, w Kościele Powszechnym, jak stwierdzono po 10 latach, weszła w życie. W Kościele w Polsce wchodzi ona ze znacznym opóźnieniem. Pewnym impulsem było „Pro Memoria” Nuncju­sza Apostolskiego z dnia 19. 04. 1994 r. w sprawie ustanowienia Komisji mieszanej Biskupi-Zakonnicy i urzędu wikariusza biskupiego dla żeńskich i męskich instytutów zakonnych. Dokument ten został przekazany Przewodniczącemu Konferencji Episkopatu wraz z pismem Nuncjusza z dnia 22. 04. 1991 r. Mi­mo tego przynaglenia, nie we wszystkich diecezjach są ustanowieni formalni wikariusze biskupi dla instytu­tów życia konsekrowanego i stowarzyszeń życia apostolskiego.

Wbrew pozorom, chociaż Kodeks Prawa Kanonicznego o instytucji wikariusza dla instytutów życia konsekrowanego nie mówi, to jednak z całą pewnością można twierdzić, że ją zachowuje. Ogólny tenor Kodeksu wskazuje, że respektuje on poprzednie przepisy i ujmuje je w całość.

Obecność wikariusza biskupiego w diecezji może przyczynić się do lepszej współpracy pomiędzy diecezją a instytutami życia konsekrowanego. Dokument „Mutuae Relationes” w zakończeniu podkreśla, że dzieło współpracy wtedy dopiero nabierze prawdziwie skutecznej mocy, gdy główni działacze będą prze­świadczeni, iż moc ta wywodzi się przede wszystkim z ich wewnętrznego przekonania i formacji. Wszystko bowiem lepsze poczyni postępy, jeśli będą oni głęboko przeświadczeni o konieczności, naturze i roli tego rodzaju współpracy, o wzajemnym zaufaniu, o poszanowaniu przysługującym każdemu zadaniu, o wzajem­nych konsultacjach przy określaniu i organizowaniu przedsięwzięć na każdym etapie. Wtedy to wzajemne stosunki pomiędzy biskupami i zakonnikami, podtrzymywane ze szczerą wolą i ochotą, przyczynią się nie­mało do lepszego i pełniejszego rozwinięcia dynamicznej żywotności Kościoła – Sakramentu, w jego prze­dziwnej zbawczej misji.

 

Przypisy:

1. Velasiode Paolis, De vicario episcopali secundum Decretum Concilii Oecumenici Vaticani II, „Christus Dominus”, Periodica 56 (1967) 309-330; M. Stasiak, Urząd wikariusza biskupiego, Pra­wo Kanoniczne 21 (1978) nr 1-2, s. 9-111; E. Sztafrowski, Współpracownicy biskupa diecezjalnego w pasterskim posługiwaniu, Warszawa 1977, s. 68-78.
2. Vicario Episcopale per i religiosi e le religiose, in „Informationes SCRIS” 1979, fasc. 1, pp. 55-68; A. Gutierez, Vicarius episcopalis pro religiosis, „Commentarium pro Religiosis et Missionibus” (1979) pp. 105-117; A. E. Verburgghe, Tne figure of the Episcopal Vicar for religious, „Apolinaris” 55 (1982), pp. 55-133; The figure of the Episcopal Vicar for Religious in the new code of Canon Law, „Commentarium pro Religiosis et Missionibus” (1984), pp. 223-246; P. Pasquale Puca, II Vicario Episcopale per la vita consacrata: „Appunti apparsi in Civiltà Cattolica”, n. 3279, pp. 248-255; Mons. V. Rovera, II Vicario Episcopale per la vita consacrata, „Vita Consacrata”, 1987, pp. 168-176; A. Perez Diaz, Lo vicarios generales y episcopales en el Derecho Canonico actual, Tesi Gregoriana, Serie Diritto Canonico, 10, Editirice Ponttificia università Gregoriana, Roma 1986; P. Joseph Pfab, II Vicario Episcopale per i religiosi e religiose, in „Informationes SCRIS”, 1988, fasc. 1, pp. 101-116; Mons. Yirginio Rovera, II Vicario episcopale per la Vita Consacrata, „Vita Consacra­ta”, rok XX 23, 2 (1987), ss. 169-176; P. Joseph Pfab CSSR, II vicario Episcopale per i religiosi e le religiose, „Informationes SCRIS”, 1988/1, ss. 101-116; Viktor Damertz, OSB, Che cosa si aspettano i religiosi dai vescovi, „Informationes SCRIS”, 1988/1, ss. 17-24; P. Velasio De Paolis, C. S. II Vicario Episcopale: figura ruolo e preparazione. Referat wygłoszony podczas Spotkania Komisji Mieszanej, Biskupi-Zakonnicy, Rzym 14-17 kwietnia 1997, ss. 69-98.
3. Valesio de Paolis C.S. art. cyt. ss. 86-89; Viktor Damertz, art. cyt. ss. 18-21.
4. Joseph Pfab, art. cyt. ss. 113-114; Viktor Damertz, art. cyt. ss. 22-24.
5. Mons. Virginio Rovera, art cyt. ss. 169-170.
6. Jeans Bonfils, s. m. a., „Mutuae Relationes” – dziesięć lat później, (maszynopis u autora) ss. 89-99.
7. Pfab, art. cyt. ss. 102-104.
8. Velasio de Paolis, art. cyt. s. 78.
9. Tamże, s. 93.
10. Pfab, art. cyt. ss. 104-105.
11. Tamże, ss. 106-107.
12. Tamże, ss. 109-111.
13. Tamże, ss. 113-114.

 

Archiwum KWPZM