Posługując się analogią, można funkcjonowanie rozwiniętego społeczeństwa obywatelskiego przedstawić jako precyzyjnie zaprojektowany mechanizm, który do sprawnego działania potrzebuje dwóch zasadniczych elementów: energii oraz kanałów do jej przepływu.
Energia przepływając przez kanały ożywia mechanizm i wytwarza pożyteczne dla społeczeństwa efekty. Opierając koncepcję społeczeństwa obywatelskiego o taki model, Kościół katolicki w Polsce jest dostarczycielem zarówno energii jak i kanałów do jej przepływu. Celem niniejszego tekstu jest dostarczyć empiryczne (ilościowe) podstawy do analizy i debaty na temat roli Kościoła w budowaniu polskiego społeczeństwa obywatelskiego.
Motywacje
Podstawową energią w budowaniu społeczeństwa obywatelskiego są motywacje. W literaturze socjologicznej istnieje wiele badań poświęconych roli religii w motywowaniu jednostki do zaangażowana społecznego: udziału w organizacjach, życiu politycznym oraz akcjach społecznych, a także wolontariatu i różnego rodzaju pomocy (z akcentem na pomoc finansową). Robert Putnam, Robert Wuthnow, Laurence Iannaccone, Ida Berger, Anne Yeung, Corwin Smidt to nazwiska tylko niektórych badaczy, których badania dowiodły istotnego związku między religijnością jednostki, a jej zaangażowaniem społecznym. Co więcej, np. Trudi I. Webb pisze, że jeszcze na przełomie XIX i XX wieku działalność wolonatriacka była postrzegana jako właściwa religijnym organizacjom (Webb 2001:13).
Paul B. Reed i L. Kevin Selbee analizując bardzo bogate źródło informacji, jakim jest sondaż prowadzony przez urzędy statystyki narodowej w Kanadzie, zauważa istnienie małej (kilkuprocentowej w skali całej populacji) grupy Kanadyjczyków, która realizuje około 1/3 całej działalności prospołecznej w Kanadzie. Zostaje ona określona mianem „obywatelskiego trzonu” (civic core), moralnej elity. Wnioski z wnikliwej analizy statystycznej prowadzą do stwierdzenia, że: „Niewłaściwe jest traktowanie populacji obywatelsko zaangażowanych osób jako jednorodnej całości”. Ta mała część społeczeństwa, zaangażowana nierzadko w różnego rodzaju aktywności i na różnych poziomach jest ponadto sama źródłem podejmowania takiej działalności przez pozostałe jednostki. Cechami wspólnymi tego wybranego „obywatelskiego trzonu” są – jak wynika z analiz – Paula Reeda i Kelvin Selbee:
- wysoki status społeczny (związany z pracą)
- wysoki poziom wykształcenia
- wysokie dochody
- silny związek z religią
- przynależność do wspólnoty
Również w Polsce sondaże dowodzą, że zdecydowana większość (60,7%) osób zaangażowanych w filantropię lub wolontariat w Polsce podejmuje takie działania ze względu na swoje moralne, religijne lub polityczne przekonania nakazujące pomagać innym. Prof. Wojciech Świątkiewicz z Uniwersytetu Śląskiego nazywa ten typ motywacji prospołecznością autoteliczną. Jego zdaniem takie nastawienie do drugiego człowieka – wyrażone zdaniem: „dobrze jest pomagać innym, nawet wtedy, gdy samemu nic się z tego nie ma” – odróżnia się od prospołeczności instrumentalnej, będącej następstwem przyjęcia zasady, że „dobrze jest pomagać innym, bo można potem liczyć na pomoc z ich strony” oraz jest przeciwieństwem postawy egocentrycznej, charakteryzującej się tym, że „dobrze jest, gdy każdy liczy na siebie”.
Z badań ISKK wśród mieszkańców Warszawy wynika jasno, że dominuje właśnie takie autoteliczne nastawienie, to jednak statystycznie częściej taką postawę przyjmują osoby głęboko wierzące i systematycznie praktykujące. Postawy egocentryczne wśród tej grupy osób przyjmuje jedynie 3% badanych.
Podsumowując, można stwierdzić, że liczne badania jak również nawet same klasyczne teorie kapitału społecznego jako podstawę społeczeństwa obywatelskiego przyjmują normy i wartości moralne przejawiające się poprzez motywację do określonych form działania. Religa jest źródłem tych norm i wartości.
Struktura
Oprócz norm i wartości w konstrukcji społeczeństwa obywatelskiego istotną rolę odgrywają również struktury społeczne. Stanowią one swoistą ramę, na której opiera się działanie jednostek. Wśród elementów społeczeństwa obywatelskiego jednym z najtrwalszych elementów struktury są instytucje. Wśród nich najtrwalszą instytucją – stwierdzając nieco przekornie – starszą niż państwo polskie jest Kościół katolicki.
Zgodnie z opracowanymi przez ks. Witolda Zdaniewicza SAC danymi, w 1970 roku na terenie Rzeczypospolitej Polskiej istniało 6 tys. 692 parafie. Do roku 1982 liczba parafii wzrosła do 7 tys. 715, a w 1987 wyniosła 8 tys. 459. Dziś natomiast, zgodnie z ostatnim wykazem parafii przygotowanym przez Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego (2006), w naszym kraju funkcjonuje 10 tys. 162 parafie. Mamy więc do czynienia w Polsce z ciągłym wzrostem ilości parafii. W ciągu ostatnich czterdziestu lat liczba parafii w naszym kraju wzrosła niemal dwukrotnie.
Wszystkie parafie skupione są w diecezjach, których w Polsce obecnie jest (włączając Ordynariat Polowy oraz inne obrządki) 45.
Obok struktur parafialnych istnieją również struktury zakonne. W Polsce funkcjonują 64 męskie instytuty życia konsekrowanego z 76 prowincjami zrzeszonymi w Konferencji Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich. Liczba zakonników w Polsce wynosi ponad 6 700 osób, a zakonnic ponad 21 tys.
Inne instytucje kościelne
Oprócz instytucji Kościoła katolickiego wchodzących w skład tzw. administracji kościelnej, funkcjonują (obecnie na zasadzie umowy o stosunku państwo do Kościoła katolickiego z 1989 r.) różnego rodzaju instytucje społeczne. Tworzą one tzw. kościelny trzeci sektor i część polskiej tzw. gospodarki społecznej.
W 2008 aktywnych instytucji trzeciego sektora, czyli podmiotów kościelnych zarejestrowanych przez państwo i posiadających numer Regon było w Polsce 2,2 tys. Głównymi dziedzinami działalności tych podmiotów były: działalność charytatywną (66%), edukacja i wychowanie (59%), ochrona zdrowia (19%) oraz kultura i sztuka (10%).
Większość z nich działało w skali regionalnej (31%). Mniej więcej co piąta działała na poziomie powiatu, tyle samo na poziomie kraju. Na obszarze gminy swoją działalność podejmowało 10% z nich. Co 20 jednostka instytucjonalna deklarowała, że jej działalność sięga poza granice Polski.
Organizacje
Instytucje charakteryzują się znacznym poziomem sformalizowania. Z jednej strony ta cecha jest bardzo funkcjonalna, może jednak prowadzić do skostnienia oraz utrudniać w szybką oraz adekwatnej reakcji na potrzeby społeczne. Instytucje są daleko od człowieka, w przeciwieństwie do tzw. oddolnych (grass-roots) organizacje, które najczęściej funkcjonują przy parafiach. Z znacznym stopniu współtworzą one społeczeństwo obywatelskie w Polsce.
W Polsce w roku 2008 zarejestrowanych było 60 tys. takich organizacji. Ich liczba w poszczególnych parafiach znacznie się różni. W parafiach wiejskich, które są zazwyczaj mniejsze pod względem liczby mieszkańców, odnotowuje się przeciętnie mniejszą liczbę wspólnot (ok. 5) niż w parafiach miejskich oraz miejsko-wiejskich (ok. 9). Liczbę osób zaangażowanych w tych wspólnotach Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego szacuje na 2600 000 (rok 2008). Przeciętna organizacja tego typu istnieje 40 lat, co kilkakrotnie przewyższa średni „czas życia” organizacji cywilnej.
Wspólnoty parafialne podejmują bardzo różnorodne działania. Dokonując klasyfikacji treściowej na podstawie otwartych odpowiedzi kwestionariusza badania wyodrębniono 13 kategorii działalności wspólnot. Zgodnie z tym podziałem, dokładnie połowę czasu i zaangażowania członkowie poświęcają na działalność modlitewno-liturgiczną.
Dokonując typologii działalności, można wyróżnić dwie sfery działań wspólnot: 1) sacrum (modlitwa, pomoc duchowa, formacja religijna, organizacja pielgrzymek, zarządzanie i opieka na świątynią), które wypełnia 74% działań jednostek parafialnych oraz 2) saeculum (działalność typowo świecka) na która składa się 26% działalności. Wśród różnych rodzajów działalności pozamodlitewnej najczęstsza jest pomoc potrzebującym. Nieco mniej angażuje wspólnoty pomoc różnych instytucjom kościelnym (parafialnym i pozaparafialnym). Wspólnoty często działają również na polu muzyczno-artystycznym (różnego rodzaju schole, chóry) oraz formacji religijnej.
Działalność prospołeczna
Działalność Kościoła katolickiego w obrębie społeczeństwa obywatelskiego przejawia się również w podejmowaniu tzw. doraźnych akcji pomocy. Pod tym pojęciem wykraczającą poza ustalona (statutowe) cele instytucji i organizacji kościelnych działalność na rzecz społeczności lokalnej lub szerszej grupy osób (działalność prospołeczna). Do tej formy realizacji przez Kościół społeczeństwa obywatelskiego zaliczyć można różnego typu działalność i akcje doraźne, często incydentalne. Przykładowo w przeanalizowanych w 2007 roku 120 parafiach było tego typu działań 443. W ich organizowanie zaangażowanych było 3239 osób, a liczbę uczestników oszacowano na 75 tys.
Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego dogłębnie zajął się tym obszarem w zakresie pomocy chorym. Wyniki badania z 2009 roku wskazują, że we wszystkich województwach liczba odsetek parafii podejmujących tego typu aktywność przekracza 92%. Tego typu pomocą objętych jest w Polsce ponad 664 tys. chorych. Jest to głównie opieka duchowa, organizowanie czasu wolnego i np. spotkań opłatkowych dla chorych, pomoc pielęgniarska i materialna, wsparcie dla członków rodziny pozostających w żałobie. Jako wolontariusze zaangażowanych w kościelną pomoc chorym jest w Polsce
Kultura
Jednym z obszarów społeczeństwa obywatelskiego jest kultura. Grupa zabytków, której gestorem są kościoły i związki wyznaniowe, stanowi 24% wszystkich obiektów zabytkowych. Natomiast według danych Krajowego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków na 61 tys. zabytków nieruchomych, 37 tys. (ok. 60%) to zabytki sakralne. Badania ISKK wskazują, że w co drugiej parafii w Polsce znajdują się obiekty zabytkowe.
Oprócz zabytków Kościół działa w dziedzinie kultury poprzez prowadzenie różnego typu bibliotek: klasztornych, seminaryjnych oraz parafialnych. Średnio co trzecia parafia dysponuje udostępnianymi przynajmniej w małym stopniu zbiorami bibliotecznymi. Łączna liczba woluminów tych bibliotek przekracza 1 mln 300 tys. woluminów.
Komunikacja
Społeczeństwo obywatelskie rodzi się oraz funkcjonuje w oparciu o kanały komunikacji. Kościół oprócz tradycyjnych form przekazywania informacji poprzez ogłoszenia w czasie niedzielnych mszy św. wykorzystuje nowe środki komunikacji masowej. Na poziomie ogólnopolskim oraz regionalnym posiada własne stacje radiowe, telewizję, ogólnopolskie tygodniki, portale internetowe.
Oprócz tego Kościół dysponuje bardzo dobrze rozwiniętymi mediami lokalnymi. Co czwarta parafia podejmowała jakąkolwiek działalność wydawniczą w formie drukowanej (np. gazetki parafialne, informatory, książki). 37% parafii dysponuje własną stroną internetową.
Ks. Wojciech Sadłoń SAC
Za: InfoSAC 14/03/2012 [10]
