Tablicę upamiętniającą 100. rocznicę śmierci Heleny Modrzejewskiej odsłonięto w niedzielę, 5 kwietnia w parafii św. Stanisława Biskupa i Męczennika na Manhattanie.
W uroczystej liturgii wzięli udział m.in.: konsul generalny RP Krzysztof Kasprzyk, dyrektor Instytutu Kultury Polskiej w Nowym Jorku Monika Fabijańska, biograf aktorki prof. Andrzej Żurowski. Obecni byli również przedstawiciele prasy polonijnej, harcerze i licznie zgromadzeni wierni, którzy przybyli na wspólną modlitwę. Liturgia przy wspaniałym śpiewie chóru polonijnego ‘Hejnał’ pod dyrekcją Izabeli Kobus-Slalkin zapewniła zgromadzonym niezapomniane chwile w słoneczne, niedzielne południe.
Tablica zaprojektowana przez Kaję Żurowską-Giers widnieje w przedsionku kościoła. Uroczystego odsłonięcia tablicy dokonali: konsul generalny RP Krzysztof Kasprzyk, Monika Fabijańska, prof. Andrzej Żurowski i o. Józef Olczak.
„Z kościołem św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Nowym Jorku pani Helena związana była ściśle i na rozmaite sposoby, przez… kilkadziesiąt lat, od przybycia do Nowego Jorku w 1876 r. – mówi Andrzej Żurowski – Zawsze zachodziła pomodlić się do polskiego kościoła. 28 grudnia 1885 u św. Stanisława odbył się ślub Rudolfa Modrzejewskiego (inżynier Ralph Modjeski, słynny z czasem amerykański budowniczy mostów), syna pani Heleny, na którym świadkami byli matka oraz Karol Chłapowski, ojczym pana młodego (porównaj: metryka ślubu w archiwum parafii). Modrzejewska wielokrotnie występowała w przedstawieniach charytatywnych w Nowym Jorku na rzecz kościoła św. Stanisława oraz prowadzonej przy nim szkoły niedzielnej dla polonijnych dzieci. W tej świątyni 2 czerwca 1909 mszą żałobną i ceremonią pogrzebowa Nowy Jork pożegnał wielką aktorkę”.
o. Michał Czyżewski, paulin
Nowy Jork
Zapraszam na rozmowę z Andrzejem Żurowskim – teatrologiem, eseistą, krytykiem. Urodził się w 1944 roku w Drohobyczu. Do Gdańska trafił z rodziną w 1945. Ukończył polonistykę; magisterium i doktorat (1973) u prof. Marii Janion na Uniwersytecie Gdańskim; także tutaj habilitował się w 2002 roku. Jest profesorem i dyrektorem Instytutu Polonistyki w Akademii Pomorskiej w Słupsku. W Telewizji Polskiej w Gdańsku pracował w latach 1967-2001 jako redaktor, kierownik redakcji teatru, zastępca redaktora naczelnego ds. artystycznych, kierownik redakcji programów artystycznych, komentator. Był kierownikiem literackim w Studio Rapsodycznym w Gdańsku, Operze Bałtyckiej, Teatrze Muzycznym w Gdyni i w Teatrze Wybrzeże. Jest autorem ponad tysiąca publikacji dotyczących historii teatru oraz teatru współczesnego w Polsce i na świecie, publikowanych w czasopismach oraz książkach zbiorowych polskich i zagranicznych (Belgia, Chorwacja, Finlandia, Holandia, Kanada, Korea Płd., Meksyk, Mołdawia, Niemcy, Rosja, Rumunia, USA, Węgry, Wielka Brytania, Włochy). Wiele jego scenariuszy grano na scenach telewizyjnych, operowych i dramatycznych. Dla TVP zrealizował około dwudziestu filmów dokumentalnych, poświęconych kulturom Azji, Ameryki Płd. i Europy. Od 1981 roku przez dwadzieścia lat był wiceprezydentem Międzynarodowego Stowarzyszenia Krytyków Teatralnych (AICT, af. UNESCO); jest dożywotnim wiceprezydentem honorowym tej organizacji. Wydał 22 książki. Pośród nich sześć monografiach – Prehistoria polskiego Szekspira (2007), Szekspiriady polskie (1976), Szekspir w cieniu gwiazd (2001), Szekspir – ich rówieśnik (2003), Myślenie Szekspirem (1983), Szekspir i Wielki Zamęt (2003) – w których przedstawił czterystuletnie dzieje teatru szekspirowskiego na polskich scenach, czyli całość historycznego procesu tego kapitalnego w kulturze polskiej zjawiska. Inne książki: Spotkanie z mitem (1976), Fatamorgana (1979), Wieczory popremierowe (1982), Ludzie w reflektorach (1982), Zza kulis, szeptem (1982), Hebanowski, monografia artystyczna (1984), Latający fotel (1987), Zasoby i sposoby, przegląd dramaturgii polskiej 1970-1984 (1988), Czas przesilenia (1991), Józef Szajna (wespół z Jerzym Madeyskim 1992), Czytając Szekspira (1996), Kłopoty Klary (1997), Annie, Alicji, Kai (1998), Demon? błazen? cynik?, czyli Żywot sceniczny „Ryszarda III” Wiliama Szekspira w teatrze polskim (2000), Teatr na skrzyżowaniu, czyli Siły i środki sceny europejskiej na przełomie XX i XXI wieku (2003; wyd. w jęz. ormiańskim 2004), Sam z Szekspirem na scenie. O monodramie szekspirowskim (2007; wyd. w jęz. rosyjskim 2008). Obecnie w przygotowaniu przez wydawnictwa w Polsce i USA znajdują się trzy kolejne: MODrzeJEwSKA ShakespeareStar; The Concert of Stars oraz Helena Modjeska’s Ophelia and Edwin Booth’s Macbeth, noted by Edward Tuckerman Mason.
Co to jest teatr?
Definicji jest, oczywiście, wiele; a w powszechnej świadomości współczesnych z naszego kręgu kulturowego sztuka teatru jest zjawiskiem, którego rozpoznanie na ogół nie sprawia kłopotu. Natomiast, jeżeli idzie o istotę tej sztuki, to w moim najgłębszym przekonaniu należałoby powtórzyć za Hamletem, że teatr jest… lustrem, w którym możemy dojrzeć samych siebie; podstawianym nam przez artystów zwierciadłem, w którym – poprzez iluzoryczny świat i jego fikcyjnych bohaterów – jesteśmy w stanie zajrzeć w najskrytsze rejony naszego wnętrza – rozpoznać kształt naszego myślenia i przeżywania, właściwą nam skalę wrażliwości.
Kto to jest aktor?
Aktor to jedyny spośród twórców, który jest równocześnie przedmiotem i podmiotem swojego dzieła sztuki. Dzięki nierozerwalności aktora jako twórcy oraz tworzonej przezeń postaci scenicznej aktorstwo jest sztuką najbardziej bezpośrednią – jest spotkaniem oczy w oczy aktora i widza. I oto kreujący sceniczną postać aktor, niejako per procura, pozwala w tym intymnym spotkaniu dwojga ludzi z przeciwległych stron rampy obserwować mi… samego siebie; widzieć i słyszeć to, czego może nie potrafię, albo boję się, albo wstydzę sam powiedzieć o sobie i o otaczającym mnie świecie. Idziemy więc do teatru także i dlatego, by – nawet zwykle nie bardzo zdając sobie z tego sprawę – i z siebie, i ze świata co nieco zrozumieć…
Proszę o przedstawienie życia i twórczości Heleny Modrzejewskiej
Przedstawić, czy choćby przybliżyć życie i twórczość Heleny Modrzejewskiej można na dwa sposoby: trzeba by napisać opasłą książkę, albo powiedzieć tylko… parę zdań (książkę zresztą napisałem, nawet kilka. Obecnie wydawnictwa w Polsce i w USA przygotowują do druku: moją monografię MODrzeJEwSKA ShakespeareStar; studium poświęcone słynnemu sezonowi wspólnych występów pary gwiazd teatru amerykańskiego, Modjeskiej i Bootha, Concert of Stars; a także manuskrypt Edwarda Tuckermana Masona Helena Modjeska’s Ophelia and Edwin Booth’s Macbeth odnaleziony, przetłumaczony i opracowany przeze mnie jako dwujęzyczna, angielsko-polska książka.) Zatem tutaj niechaj panią Helenę przypomni jedynie możliwa przy rozmiarach rozmowy prasowej, krótka biograficzna notka: Helena z domu Misel (po mężu Chłapowska) urodziła się w Krakowie 12 X 1840, zmarła w Kalifornii 8 IV 1909. Od debiutu w 1861 w Bochni przyjęła pseudonim Modrzejewska. Aktorka kolejno trupy wędrownej, teatru w Czerniowcach, we Lwowie, Krakowie, Warszawie, w swym „polskim piętnastoleciu” zdobyła pozycję największej aktorki polskiej.
W 1876 wyjechała do Ameryki, gdzie grać będzie przez ponad… trzydzieści lat. Po angielsku debiutowała w California Theatre w San Francisko w sierpniu 1877; już w grudniu tegoż roku „zdobyła” Nowy Jork i ruszyła na teatralny podbój całych Stanów. Jako słynna już gwiazda amerykańska debiutowała w Londynie i występami w Anglii, Szkocji i Irlandii w latach 1880-1885 zyskała pozycję jednej z największych aktorek epoki w Wielkiej Brytanii – światowej gwiazdy na scenach obydwu kontynentów. Aż po rok 1903 wielokrotnie przyjeżdżała z USA na gościnne występy w Polsce i Czechach. Przez całe lata występowała również w Kanadzie – od Atlantyku po Pacyfik. Świat artystyczny USA złożył hołd wielkiej aktorce w postaci jej Testimonial Performance 2 maja 1905 na scenie Metropolitan Opera House w Nowym Jorku. Ostatnie tournée po całych Stanach zakończyła wiosną 1907. Po raz w ogóle ostatni w życiu wystąpiła 12 stycznia 1909 w Los Angeles – kiedy to w przedstawieniu na rzecz ofiar trzęsienia ziemi na Sycylii swą słynną scenę snu Lady Macbeth zagrała… 87 dni przed śmiercią. Trumna Madame Modjeskiej jechała przez całą Amerykę, pierwszą damę teatru żegnały kolejne miasta. 2 lipca w Nowym Jorku odbyła się msza żałobna i symboliczna uroczystość pogrzebowa; 17 lipca 1909 Helena Modrzejewska/Modjeska spoczęła na cmentarzu w Krakowie.
Jedna z największych aktorek polskich, amerykańskich i europejskich, pod pewnym względem artystycznym w ogóle nie posiadała i nie posiada sobie równych: jako aktorka szekspirowska, ShakespeareStar. W dramatach Szekspira stworzyła… 18 postaci scenicznych! Niektóre z ról szekspirowskich grała przez blisko… czterdzieści lat. I w Polsce i w USA zgodnie uznawano Modrzejewską za aktorkę szekspirowską największą, niezrównaną w całej epoce.
Czego może nas nauczyć życie i pasja pani Heleny Modrzejewskiej?
W osobowości pani Heleny kilka jej cech wręcz zdumiewa i budzi najwyższy szacunek. Oto ta dziewczyna z ubogiej rodziny debiutuje, jak na owe czasy, bardzo późno i po paru latach jest… największą polską aktorką; późno zaczyna uczyć się angielskiego i debiutuje w USA mając lat 37 – w wieku, w którym wiele gwiazd już ze sceny schodzi; po 40-tce osiąga szczyt sławy w Anglii; przez ponad ćwierć wieku grywa do blisko… dwustu przedstawień w sezonie, i to na ogromnym obszarze całych Stanów, po których podróżuje; jest największą aktorką Ameryki… Wyobraźmy sobie, jakiej to wszystko wymagało siły charakteru, jakiego samozaparcia, jakiej pracowitości! A jednocześnie – o czym świadczy bogata korespondencja i rozmaite inne dokumenty z epoki – Helena była osobą bezgranicznie oddaną najbliższym: synowi, mężowi, wnukom, całej rzeszy bliższych i dalszych krewnych. Miłość i siła więzów rodzinnych należy do konstytutywnych cech tej postaci. Jest lojalną obywatelką amerykańską i żarliwą polską patriotką. Przez wiele lat wspiera rozmaite społeczne inicjatywy, duże pieniądze łoży na cele dobroczynne w swoich obydwu ojczyznach. Jako osoba głęboko wierząca i gorliwie religijna wspomaga kościoły i ich działalność. A przy tym wszystkim: światowej sławy aktorka jest prywatnie osobą niezmiernie… skromną i ciepłą. Czyż więcej można by się uczyć od jednego człowieka?…
Uroczystości 100 lecia śmierci Heleny Modrzejewskiej będą obchodzone w Polsce i USA. Jaki jest program tych wydarzeń?
W Polsce: Sejm Rzeczypospolitej Polskiej zamierza uczcić setną rocznicę śmierci Heleny Modrzejewskiej specjalną uroczystą uchwałą. Muzeum Narodowe w Krakowie, krakowskie Muzeum Historyczne, Muzeum Teatralne w Warszawie przygotowują wielkie wystawy poświęcone artystce. Stary Teatr w Krakowie przygotowuje specjalną premierę. Odbędą się konferencje naukowe i sesje popularnonaukowe, ukażą się książki i albumy. Wciąż rodzą się nowe inicjatywy.
W USA: 5 kwietnia: Msza święta i wmurowanie tablicy pamiątkowej w Kościele św. Stanisława w Nowym Jorku, 8 kwietnia: panel w City University of New York (w Theatre Centre of CUNY), podczas którego wykłady wygłosi troje profesorów: Beth Holmgren, Daniel Gerould i Andrzej Żurowski, 9 kwietnia: wykład A. Żurowskiego w Yale University, 18 kwietnia: otwarcie wystawy poświęconej Modjeskiej w jej historycznym domu (dziś muzeum) w Arden w Kalifornii; po wernisażu wykład A. Żurowskiego, następnie premiera jego nowej książki Concert of Stars oraz Edwarda T. Masona Helena Modjeska’s Ophelia and Edwin Booth’s Macbeth. Nadto w USA obecnie w fazie przygotowań znajdują się również inne związane z Modjeską przedsięwzięcia.
W kościele Świętego Stanisława B.M na Manhattanie będzie odsłonięta pamiątkowa tablica. Co łączy Helenę Modrzejewska z tym kościołem?
Z kościołem św. Stanisława Biskupa i Męczennika w Nowym Jorku pani Helena związana była, ściśle i na rozmaite sposoby, przez… kilkadziesiąt lat. Od przybycia do Nowego Jorku w 1876 r. zawsze zachodziła pomodlić się do polskiego kościoła. 28 grudnia 1885 u św. Stanisława odbył się ślub Rudolfa Modrzejewskiego (inżynier Ralph Modjeski, słynny z czasem amerykański budowniczy mostów), syna pani Heleny, na którym świadkami byli matka oraz Karol Chłapowski, ojczym pana młodego (porównaj: metryka ślubu w archiwum parafii). Modrzejewska wielokrotnie występowała w przedstawieniach charytatywnych w Nowym Jorku na rzecz kościoła św. Stanisława oraz prowadzonej przy nim szkoły niedzielnej dla polonijnych dzieci. W tej świątyni – jak już wspomniałem – 2 czerwca 1909 r. Mszą żałobną i ceremonią pogrzebową Nowy Jork pożegnał wielką aktorkę.
Dziękuję za rozmowę.
o. Michał Czyżewski, paulin
