Bartoszewski Gabriel OFMCap, Prawne podstawy dla indywidualnych form życia konsekrowanego

1,2K

 

O. Gabriel Bartoszewski OFMCap

PRAWNE PODSTAWY DLA INDYWIDUALNYCH FORM ŻYCIA KONSEKROWANEGO

 

Wstęp:

 Jednym z warunków prowadzenia życia konsekrowanego w Kościele do 1983 roku było życie we wspólnocie. Tak ukształtowała się tradycja i postanawiał Kodeks z 1917 r. Sytuacja zmieniła się dopiero po Soborze Watykańskim II, co znalazło odbicie w Kodeksie Jana Pawła II z 1983 r.

W systematyce nowego Kodeksu Prawa Kanonicznego (KPK) oraz Kodeksu Kanonów Kościołów Wschodnich (KKKW), zaproponowano prostsze rozróżnienie instytutów życia konsekrowanego. Zostały one podzielone na dwa rodzaje. Instytuty zakonne – które są znakiem przyszłego życia, transcendencji królestwa Bożego, także poprzez pewne formy oddzielenia od rzeczywistości ziemskich i życia braterskiego we wspólnocie (por.  KPK 607 i KKKW 413). Instytuty świeckie, w których włączenie konsekracji w zwykłe życie ludzkie jest przeżywane jako miejsce teologiczne, w którym uobecnia się misterium wcielenia i odkupienia (por. KPK 710 oraz KKKW 563).

Nowe prawodawstwo posoborowe przywróciło jeszcze starożytne formy życia konsekrowanego: życie pustelnicze (por KPK 603 i KKKW 481 i 570) oraz życie dziewic konsekrowanych (por. KPK 604 i KKKW 570). Zaznacza się także możliwość, ze Stolica Apostolska może zaaprobować nowe formy życia konsekrowanego (por. KPK 605 i KKKW 571). Adhortaca Vita Consecrata  jak też Kodeks Kościołów Wschodnich mówią także o formie życia konsekrowanych wdów i wdowców (por. KKKW 570). Poza tym obok form życia konsekrowanego zostały umieszczone stowarzyszenia życia apostolskiego, w których życie braterskie we wspólnocie i cele apostolskie wzajemnie się wspierają (por. KPK 731 i KKKW 572)^[1].

W moim wystąpieniu zajmę się jedynie indywidualnymi formami życia konsekrowanego i jego prawnymi podstawami

1. Życie pustelnicze albo anachoreckie

Pierwsi pustelnicy pojawili się prawie dwa tysiące lat temu, w pobliżu egipskich pustyń.  Bardziej rozwinęło się ono w Kościele w III wieku. Ma ono swoich wybitnych przedstawicieli, m.in. w osobach św. Pawła (234-342)  i św. Antoniego (251-356). Eremityzm (zwany dziś także diecezjalnym życiem pustelniczym) aczkolwiek w różnych formach nie przestał istnieć, nawet z chwilą gdy stał się później podłożem dla pierwszych wspólnot zakonnych. Trwa on nadal w tkance Kościoła przysparzając mu wiele dobra, chociaż statystycznie rozmiar tego zjawiska jest niewielki^[2].

Na ziemiach polskich tradycja eremityzmu wydaje się sięgać samych początków chrześcijaństwa. Obecnie w Polsce diecezjalne życie pustelnicze prowadzi kilkanaście osób, w tym trzy osoby jako życie konsekrowane.

Wprowadzenie po Soborze Wat. II instytucji pustelnika do Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 r. nadało tej formie status życia konsekrowanego. Należy tu wyjaśnić, ze to odnosi się do pustelnika (eremity), jak też  odnosi się w jednakowym stopniu do niewiasty pustelnicy, chyba że co innego wynika  z kontekstu lub natury rzeczy^[3]

Podstawy prawne dla tej instytucji Kościoła podaje kan. 603 § KPK, który mówi: „Oprócz instytutów życia konsekrowanego, uznaje Kościół życie pustelnicze, czyli anachoretyczne, w którym wierni przez surowsze odsunięcie się od świata, milczenie odosobnienia, gorliwa modlitwą  i pokutą poświęcającą swoje życie na chwałę Boga i zbawienie świata”.

Wyliczone w kanonie istotne elementy życia pustelniczego decydują o odrębności tej formy życia konsekrowanego. Prawodawca kościelny bardzo ogólnie mówi o „odsunięciu się od świata”. Wyliczone w kanonie istotne elementy życia pustelniczego decydują o odrębności tej formy życia konsekrowanego, Wydaje się, że w obecnych warunkach społecznych nie musi to być odsunięcie się w  dawnej tradycyjnej formie  i może ono przybrać inna postać połączoną jednak  zawsze z rzeczywistym odsunięciem się i życie samotnym. Dla tego rodzaju życia prawodawca nie przewiduje bowiem żadnych form wspólnotowych czy  sposobów łączności.

Kanon  603 § 2 dodaje: Prawnie uznaje się za pustelnika  osobę poświęconą Bogu w życiu konsekrowanym, jeśli przez ślub albo inne święte więzy zobowiązuje się publicznie wobec biskupa diecezjalnego do praktykowania trzech rad ewangelicznych i od jego kierownictwem zachowuje właściwy tryb życia. według zatwierdzonego  obrzędu liturgicznego.

Obok Kodeksu Prawa Kanonicznego, o czym była mowa wyżej, tej czcigodnej instytucji poświęca uwagę Adhortacja apostolska Vita consecrata, w której w nr. 7 czytamy:.

„Pustelnicy i pustelnice, należący do starożytnych Zakonów lub do nowych Zgromadzeń, czy też podlegający bezpośrednio Biskupowi, przez wewnętrzne i zewnętrzne oderwanie od świata świadczą o przemijalności obecnej epoki, a przez post i pokutę ukazują, że nie samym chlebem żyje człowiek, ale słowem Bożym (por Mt 4,4). Tego rodzaju «życie na pustyni» jest wezwaniem skierowanym do bliźnich i do całej wspólnoty kościelnej, aby nie traciły nigdy z oczu najwyższego powołania, które polega na nieustannym przebywaniu z Panem”.

Tę formę życia prowadzi pustelnik kanoniczny, który żyje samotnie, składa publiczne zobowiązanie czystości ubóstwa i posłuszeństwa na ręce biskupa diecezjalnego

Wśród pustelników są osoby prowadzące życie pustelnicze bez publicznego zobowiązania się do praktyki trzech rad ewangelicznych (żyjący według reguły nie zatwierdzonej, tzw. pustelnicy religijni albo niezależni albo wolni)^[4].

Katechizm Kościoła Katolickiego mówi: „Pustelnicy nie zawsze składają publicznie profesje trzech rad ewangelicznych, ale przez surowe odsunięcie się od świata, milczenie, samotność, gorliwą modlitwę i pokutę poświęcają swoje życie na chwałę Boga i zbawienia świata”^[5].

Następny numer dodaje, że pustelnicy: „Ukazują oni każdemu wewnętrzny aspekt tajemnicy Kościoła, którym jest osobowa bliskość z Chrystusem. Ukryte przed światem życie pustelnika jest milczącym przepowiadaniem Chrystusa, któremu oddal swoje życie, ponieważ jest On dla niego wszystkim. Na tym polega to szczególne powołanie, by na pustyni właśnie w walce wewnętrznej znaleźć chwałę Ukrzyżowanego”^[6]

Podstawa prawną dla pustelnika jest „Reguła życia czyli statut osobowy pustelnika”. Każdy bowiem pustelnik powinien posiadać  swój własny statut osobowy (swoją regułę życia), zaaprobowany przez biskupa diecezjalnego, według którego ma prowadzić swoje życie.

W statucie osobowym powinny znaleźć swoje uregulowanie m.in. takie kwestie, jak: prawa i obowiązki pustelnika; własne rozumienie życia konsekrowanego w odniesieniu do kan. 603; relacja do Biskupa i Kocioła; sposób zachowania trzech rad ewangelicznych; miejsce pustelni, rozkład dnia, czas modlitw; praktyki ascetyczne; praca (ewentualnie sposób i miejsce sprzedaży własnych wytworów prac); odpoczynek; realizacja surowszej separacji od świata; możliwości świadczenia pomocy duchowej wobec przybywających po rady duchowe; kontakty  ze światem, wskazania dotyczące kierownictwa duchowego, ochrony swojej samotności – np. jak często i dla jakich koniecznych powodów mógłby opuszczać pustelnię.

Biskupowi diecezjalnemu przysługuje prawo do zmiany niektórych artykułów statutu osobowego, po uprzednim podaniu słusznych przyczyn przez pustelnika i przemyśleniu ich w sumieniu, jeśli jego wymagają okoliczności.

2. Dziewice konsekrowane

Stan dziewic, to druga z nowych, kanonicznie zatwierdzonych form życia konsekrowanego, z którą prawodawca wiąże poważne nadzieje w wymiarze eklezjalnym.

Idea dziewictwa, jak dobrze wiemy,  sięga korzeniami Ewangelii i listów św. Pawła. .Tajemnica wielka, o której mówi św. Paweł w Liście do Efezjan, jest tajemnicą zjednoczenia Chrystusa z Kościołem: „Czyż nie jesteśmy członkami Jego Ciała « Dlatego opuści mężczyzna swego ojca i matkę swoją, i połączy się z żoną swoją tak, że oboje staną się jednym ciałem». Tajemnica to jest wielka, a ja mówię w odniesieniu do Chrystusa i do Kościoła” (Ef 5,31- 32). Misterium Chrystusa, do którego św. Paweł nieustannie powraca w swoich listach, zakłada oblubieńczą więź Chrystusa z Kościołem Dlatego też dziewictwo było praktykowane w Kościele od początku. Od czasów apostolskich Pan powoływał kobiety chrześcijańskie, aby w większej wolności serca wiązały się z Nim w sposób niepodzielny (por. 1 Kor 7, 7,25,34-36) Za przyzwoleniem Kościoła podejmowały decyzję, by „ze względu na Królestwo Niebieskie” (Mt 19,12) żyć w stanie dziewiczym (por. KKK, 922).

Na temat dziewictwa mówili i pisali ojcowie Kościoła. Wystarczy wymienić św. Ambrożego i jego traktat o Pouczeniu dziewicy. Św. Augustyn, w swoim traktacie De Sancta virginitate, komentuje pieśń dziewic, którą „tylko dziewice będą mogły śpiewać”, ponieważ nie są one podobne do innych kobiet, ale są dziewicami; podążają one za Barankiem, dokądkolwiek się uda” (Ap 14,40)^[7]

Dziewice konsekrowane zajmowały już w Kościele pierwszych wieków miejsce szczególne w zgromadzeniach liturgicznych – zaraz po duchowieństwie. Ta  forma życia była wówczas bardzo popularna. W IV wieku istniał już obrzęd konsekracji dziewic.

Instytucja dziewictwa konsekrowanego była żywotna do końca XI wieku.

Sobór Laterański II w l139 r.  swoimi dekretami w sposób definitywny i powszechny wręcz zabronił udzielania konsekracji dziewicom żyjącym w świecie, uważając ten zwyczaj za „szkodliwy”. Jednocześnie rodzi się jakiś dziwny paradoks.  Kiedy zaczyna zanikać w Kościele zwyczaj udzielania konsekracji dziewicom żyjącym w świecie, pojawia się po raz pierwszy obrzęd przewidziany na te okazje. Przynosi go Pontyfikał rzymsko – germański (ok. 950 r.) który wprowadza  do obrzędów konsekracji stosowne rozróżnienie miedzy dziewicami, które żyją w klasztorach, a tymi, które żyją w świcie^[8].  Mimo tych dążeń praktyka konsekracji zanikała. Formularzy konsekracji nie zamieszczały wydawane pontyfikały np. Pontyfikał rzymski. Od XVI wieku chociaż dziewictwo kobiet było nadal w wielki poważaniu i było uznawane za wielki dar Boży dla  życia duchowego Kościoła, to jednak zwyczaj sprawowania obrzędu konsekracji całkowicie zanikł ^[9].

Na początku XX wieku budzi się wśród kobiet katolickich świadomość wartości dziewictwa konsekrowanego. Do  podjętych starań w tym kierunku Kongregacja Obrzędów na sesji plenarnej 25 lutego 1927 ustosunkowała się negatywnie. Decyzję tę zatwierdził papież Pius XI dnia 25 marca 1927 r. W  23 lata później, 21 listopada 1950 r.  papież Pius XII w konstytucji Sponsa Christi wyjaśnił, ze obrzęd konsekracji dziewic zastrzeżony jest wyłącznie dla mniszek ^[10].

Sobór Watykański II w Konstytucji o Liturgii uchwalonej 4 grudnia 1963 (nr 80) postanowił: „Należy rozpatrzyć krytycznie obrzęd konsekracji dziewic, znajdujący się w Pontyfikale rzymskim”  autorytatywnie przypomniał i wydobył ze skarbca liturgicznego Kocioła starożytnego obrzędu konsekracji, a przez to wskrzesił do życia stan dziewic, będący u podstaw dawnych i współczesnych form życia konsekrowanego^[11].

Dnia 31 maja  1970 r. Kongregacja Kultu Bożego, wykonując polecenie Soboru,  oficjalnie ogłosiła nowe obrzędy konsekracji dziewic^[12].

Nowy Kodeks Prawa Kanonicznego dziewice konsekrowane włączył do kanonicznie zatwierdzonych form życia konsekrowanego. Kan. 604 § l, mówi: „Do wspomnianych form życia konsekrowanego dochodzi stan dziewic, które – wyrażając święty zamiar gruntowniejszego naśladowania Chrystusa – są Bogu poświecone przez biskupa diecezjalnego według zatwierdzonego obrzędu liturgicznego, zostają zaślubione mistycznie Chrystusowi, Synowi Bożemu i przeznaczone na służbę Kościołowi”. W definicji tej na kilka elementów należy zwrócić uwagę. Prawodawca mówi o „mistycznych zaślubinach z Chrystusem”, co oznacza praktykę jednej rady ewangelicznej – czystości.. Zobowiązanie się do jej przestrzegania składa się wobec biskupa diecezjalnego według uroczystego  obrzędu liturgicznego, który wyraża też doniosłość tej formy poświęcenia się Bogu.

Następnie Kodeks podkreśla, że jest to „stan” (ordo) tzn. pewien zorganizowany w przeciwieństwie do życia pustelniczego, sposób życia, którego ani w przeszłości, ani obecnie nie określano tym terminem. Chodzi tu o „dziewice” w sensie ścisłym, tj. nie mogą to być ani wdowy, ani kobiety,  które publicznie czy tajnie żyły w sposób przeciwny czystości, a ich wiek, roztropność i obyczaje powinny stanowić gwarancję wytrwania w powziętym zamiarze^[13].

Dalszym elementem analizowanej definicji jest „święty zamiar”. Według tradycji sięgającej czasów patrystycznych, jest to sposób zobowiązania zbliżony do ślubu, poprzez który obierają one życie w takim stanie i poświęcają się Bogu. Nie jest to tylko zobowiązanie wewnętrzne, lecz zewnętrzne i trwałe, złożone wobec Kościoła. To poświęcenie Bogu dokonuje się według „zatwierdzonego obrzędu liturgicznego”^[14].

Z tzw. Prenotanda wynika, ze konsekrację mogą otrzymać zarówno mniszki, jak i osoby świeckie. Jest to znacząca nowość, gdyż, jak zauważył J.R. Bar – „poza okresem starożytności chrześcijańskiej nie było zwyczaju konsekrowania dziewic, o ile nie należały do zakonu^[15].

Nas interesuje głównie konsekracja osób świeckich, gdy  co do mniszek  decydujące znaczenie ma,  oprócz norm ogólnych zawartych w cytowanych Prenotanda, prawo własne. Osoby świeckie, które pragną otrzymać taką konsekracje, muszą spełniać warunki wspomniane wyżej. ponadto do konsekracji musi ich dopuścić biskup diecezjalny. On też ustala sposób, w jaki zobowiązują się one do życia w dozgonnej czystości i do służby Kościołowi poprzez pokute, modlitwę, uczynki miłosierdzia i działalność apostolską. Szafarzem konsekracji jest biskup diecezjalny. Za jego zgodą może tego obrzędu dokonać także inny biskup^[16].

Stosownie do przepisu kan. 604 § 2 „Dziewice mogą się zrzeszać dla wierniejszego wypełniania swojego zamiaru, oraz dla służby Kościołowi, odpowiadającej ich własnemu stanowi i wykonywanej przy wzajemnej pomocy”.

Autor Aitor Jimenez opublikował artykuł o stowarzyszeniach dziewic, w  konkluzji którego pisze:  „Nadszedł  czas aby przezwyciężyć leki i spojrzeć w przyszłość tej formy życia konsekrowanego, która od początków Kościoła była tak ceniona i zalecana. Należy pozwolić, by się w pełni rozwinęła nie zamykając możliwości zrzeszania się, czy wręcz uważania za jakąś deformację powołania otrzymanego przez tego, kto czuje potrzebę lub pragnienia łączenia  się i formowania grupy, która pragnie żyć wiernością swojemu świętemu zamiarowi i służyć w pełni Kościołowi”^[17].

Adhortacja Apostolska Vita Consecrata, także obok Kodeksu Prawa Kanonicznego  dziewictwo konsekrowane promuje w aspekcie duchowym i pastoralnym, w  następujących słowach: „Radością i nadzieją napawa fakt, że znów rozkwita dziś starożytny stan dziewic Bogu poświęconych, którego istnienie w chrześcijańskich wspólnotach jest poświadczone od czasów apostolskich. Dziewice konsekrowane przez Biskupa łączą się szczególną więzią z Kościołem lokalnym, któremu służą z poświeceniem, chociaż pozostają w świecie. Żyjąc osobno lub wespół z innymi, są szczególnym eschatologicznym wizerunkiem niebiańskiej Oblubienicy i przyszłego życia, w którym Kościół zazna wreszcie pełni miłości do Chrystusa- Oblubieńca^[18].

Obecnie rozważa się także możliwość wprowadzenia takiej konsekracji mężczyzn^[19].

Kodeks Prawa Kanonicznego stanowi podstawę prawną istnienia i działania instytucji dziewic koszerowanych w wymiarze Kościoła Powszechnego. Podstawę liturgiczna i prawną stanowi też „Obrzęd konsekracji dziewic (Ordo consecrationis virginum). opublikowane przez Kongregację Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów 28 maja 1990 r. W wymiarze życia diecezjalnego  podstawę tę stanowi Regulamin zatwierdzony przez biskupa diecezjalnego.

3.    Wdowy i  wdowcy  konsekrowani

Stan wdów  istniał w Kościele od czasów apostolskich. Znajdujemy o tym wzmianki w  1 Liście św. Pawła do Tymoteusza: „Ta która jest wdową jako osamotniona złożyła nadzieję w Bogu i trwa w zanoszeniu próśb i modlitw we dnie i w nocy ( do1 Tm 5,6”.). Jest rzeczą niewątpliwą, że wspomniany w tym 1 liście do Tymoteusza krąg wdów stanowi pierwotny przykład i niejako  pierwszy zarys instytucji, która w następstwie późniejszej ewolucji przyjmie charakter tzw. Ordo vidauarum – stanu wdowieństwa.

Ze wspomnianego 1 Listu do Tymoteusza nie wynika bynajmniej, jakoby wdowy, o których jest tam mowa, stanowiły odrębny i ukonstytuowany  stan – (ordo) – obok kapłanów i diakonów, jak utrzymują niektórzy z komentatorów. Sytuacja ta ulegnie dopiero pod koniec II wieku.

Tradycja apostolska – dokument rzymski z 218 r. zaświadcza, że do stanu wdowieństwa wchodzi się poprzez tzw. obrzęd ustanowienia, który żadną miarą nie utożsamia się jednak z rytem święceń. Natomiast wdowieństwo jest w swej istocie uznanym przez Kościół stanem życia, którego  misją jest modlitwa.

Pochodzący z pierwszej połowy III wieku, z terenu Syrii wschodniej dokument Didscalia Apostolorum wspomina często zwykłe wdowy, które nie stanowią jednak jakiś szczególnej kategorii wśród struktur kościelnych. Didscalia mówi jednak także o wdowach, które tworzą ordo viduarum. Ich zadaniem miała być wyłącznie modlitwa za Kościół i za jego dobrodziejów.

Sobór Wat. II wrócił w tym względzie do początków, mimo ze zaistniał pewien paradoks kanoniczny. Kodeks Prawa Kanonicznego Kościoła Zachodniego z 1983 r.  nic nie mówi o możliwości konsekracji wdów.

Wspomina natomiast o niej Adhortacja Jana Pawła II Vita Consecrata: w nr 7 mówi: „Ostatnio odrodziła się tez praktyka konsekracji wdów, znana od czasów apostolskich (por. 1 Tm 5,5, 9-10; 1 Kor 7,8) oraz konsekracja wdowców. Osoby te składając  wieczysty ślub czystości przezywanej jako znak Królestwa Bożego, konsekrują swój stan życia, aby poświęcić się modlitwie i służbie Kościołowi”.

Natomiast Kodeks dla Kościołów Wschodnich, który jest późniejszy z 1990 r. w (kan. 570)  wyraźnie ją wzmiankuje na równi z konsekracja dziewic. „Prawo partykularne może przewidzieć inne kategorie ascetów, którzy prowadza życie na sposób eremitów, związanych lub nie z instytutem życia konsekrowanego, można ustanowić także dziewice i wdowy konsekrowane, odosobnione od świata, składające publicznie ślub czystości.”

Katechizm Kościoła Katolickiego w swoim pierwotnym zapisie (KKK nr 222) nie uwzględnił możliwości konsekracji wdów. Pominięcie to zostało uzupełnione w tzw. Corrigenda (Pallotinum 1998), który w numerze 222 stanowi: „Począwszy od czasów apostolskich, dziewice i wdowy chrześcijańskie powołane przez Pana, by poświecić się Mu w sposób niepodzielny w większej wolności serca, ciała i ducha, podejmowały za aprobatą Kościoła decyzję życia w stanie dziewictwa lub dozgonnej czystości dla Królestwa niebieskiego (Mt 19,12).

Podstawa prawną do konsekracji wdów w Koiciele Zachodnim może stanowić kan. 2 KPK, który  mówi: „Kodeks zazwyczaj nie określa obrzędów, jakie należy zachować w sprawowaniu czynności liturgicznych, dlatego obowiązujące dotychczas przepisy liturgiczne zachowują swa moc, chyba, że któreś z nich są przeciwne kanonom Kościoła”.

Konsekracja ma charakter publiczny i przez wieczysty ślub czystości ma nadać nową żywotność powołaniu chrzcielnemu. Vita Consecrata postrzega jeszcze w tym życiu takie elementy, jak życie jako znak Królestwa Bożego, modlitwę i służbę Kościołowi.

Podstawą prawną funkcjonowania wdów konsekrowanych jest również Regulamin lub Statut zatwierdzony przez biskupa diecezjalnego. Co się tyczy rytuału konsekracji wdów nie ma dokumentu liturgicznego zaakceptowanego przez Kongregację. Istnieją rytuały dla niektórych diecezji. Rytuał błogosławieństwa wdów Bractwa Naszej Pani od Zmartwychwtsnaia (Rituel de Benediction des vueves Fraternite N.D. de la Resurection) opracowany we Francji i zaaprobowany przez arcybiskupa Paryża, został zatwierdzony i pochwalony przez Kongregacje Sakramentów i Kultu Bożego w 1984 r., ale ma charakter partykularny^[20].

Zakończenie

Sobór Watykański II dokonał generalnej odnowy życia Kościoła, w tym również życia zakonnego. Odnowa ta wielostronnie ubogaciła instytuty życia konsekrowanego. Wielkim osiągnięciem Soboru jest również przywrócenie dawnych czcigodnych starożytnych form  indywidualnego poświęcenia się Bogu, które na etapie dziejów utraciły swój dynamizm, zanikały czy zostały przez Kościół zakazane.

W formie odnowionej zostały przywrócone i odnowione. W ten sposób życie konsekrowane  w Kościele poprzez indywidualne formy zostało ubogacone. Naszym zadaniem jest pielęgnowanie tych form aby się rozwijały i ubogacały współczesny Kościół oraz świat w którym te osoby indywidualnie żyją  i uświęcają lokalną społeczność.