Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego
«ATTENTA ALLE CONDIZIONI». INSTRUKCJA O WSPÓŁPRACY MIĘDZYZAKONNEJ W DZIEDZINIE FORMACJI
Watykan, 8 grudnia 1998 r.
WPROWADZENIE
Kościół, baczny na warunki obecnych czasów oraz kierowany przez Pana, mając na względzie wzrost Ciała Chrystusowego[1] jest nieustannie przynaglany do troski o formację swoich członków.
Świadoma znaczenia, jakie życie konsekrowane posiada dla ludu Bożego[2], Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego uznała za swój obowiązek refleksję nad formacją członków instytutów zakonnych w aktualnych okolicznościach oraz zaproponowanie wytycznych, które zagwarantują jej kompletność, solidność oraz zgodność z drogą Kościoła. Owocem tej inicjatywy stało się opublikowanie Instrukcji Potissimum Institutioni?[3].
Niniejszy nowy dokument ma na celu pogłębić jedną z kwestii, o których mówi wspomniana Instrukcja, dotyczącą współpracy między instytutami zajmującymi się dziełami apostolatu[4] na rzecz formacji własnych członków[5].
Wszystko, co w dokumencie powiedziane jest o instytutach życia konsekrowanego, jednakowo odnosi się do stowarzyszeń życia apostolskiego, przy uwzględnieniu ich własnego charakteru[6].
Współpraca między instytutami na płaszczyźnie formacyjnej powstała z konieczności dania odpowiedzi na wyzwania postawione przez konkretne sytuacje oraz określone wymagania pedagogiczne. Na początku rozwinęła się w miejscach, gdzie rodziny zakonne mają ograniczoną liczbę kandydatów bądź z powodu spadku powołań, bądź też dlatego, że są one pierwszymi owocami pracy apostolskiej młodych Kościołów. Do tego dołączył się brak formatorów i formatorek oraz niewystarczająca liczba przygotowanego personelu nauczycielskiego. Ta rzeczywistość skłoniła liczne instytuty, świadome potrzeby zaoferowania swoim członkom formacji głębszej i bardziej całościowej, do zjednoczenia sił.
W licznych przypadkach miała jednocześnie wpływ konieczność, aby formacja początkowa nie przebiegała w środowisku obcym kulturze kandydatów lub kandydatek, wspierając w ten sposób pozytywną integrację między życiem każdego instytutu oraz kulturą własną zgromadzonych w nim członków. Ta konieczność, uznawana w najróżniejszych szerokościach geograficznych i strefach kulturowych, znalazła przekonywającą odpowiedź w formacyjnych „ośrodkach międzyzakonnych”[7]. Istotnie, to one bowiem przyczyniły się do uniknięcia masowego odchodzenia kandydatów do innych kultur, w początkowym okresie życia zakonnego.
Coraz jaśniejsza świadomość licznych wymagań oraz trudności, jakie charakteryzują proces formacyjny, pobudziły instytuty do stworzenia takich ośrodków. Instytuty, pragnące oferować młodzieży żeńskiej i męskiej w trakcie formacji możliwie najpełniejszy plan wychowawczy, są coraz liczniejsze. Zadanie przekazywania spuścizny duchowej instytutu kontynuują one we własnych wspólnotach formacyjnych. Czują jednak również potrzebę zaprezentowania tych treści, które od zawsze stanowią cenną spuściznę wspólną całemu życiu konsekrowanemu, bogactwo, które wypływa z wielowiekowego doświadczenia Kościoła, z potrzeb i pragnień naszych czasów. Głęboka i całościowa analiza wszystkich tych elementów jest zadaniem bardzo złożonym i nie zawsze może być zrealizowana przez wychowawców i wykładowców jednego tylko instytutu.
Inicjatywa formacyjnych ośrodków międzyzakonnych, realizowana należycie, jest pozytywna i sprzyja świadomości komunii kościelnej w różnorodności powołań i charyzmatów oraz licznych form służby w misji Kościoła. Jego Świątobliwość Jan Paweł II mówi: „Aby zapewnić nowym pokoleniom, wychowawcom i wychowawczyniom oraz wszystkim zakonnikom i zakonnicom odpowiednie przygotowanie, szukaliście i popieraliście liczne formy współpracy”[8]. W taki sposób można „wykorzystać wysiłki najlepszych współpracowników z każdego instytutu i zaofiarować pomoce, które nie tylko ułatwią przezwyciężyć ewentualne ograniczenia, ale stworzą skuteczny sposób formacji do życia zakonnego”[9]. W cytowanym przesłaniu Ojciec święty podkreśla ponadto, że te inicjatywy międzyzakonne „będą musiały pomóc w równoczesnym docenieniu właściwych charyzmatów, wzrastając w jedności, świadomości wzajemnego dopełniania się w braterstwie oraz otwarciu na dzieła miłości w Kościele lokalnym i powszechnym”[10].
Ojciec święty ponownie potwierdza w ten sposób główne orientacje Soboru Watykańskiego II w odniesieniu do formacji. Znalazły one odbicie w doświadczeniu, jakie stało się udziałem życia zakonnego w ostatnich latach. Doktryna przedstawiona przez Sobór oraz w późniejszych dokumentach Magisterium demonstruje głęboką więź, jaka istnieje między formacją, odnową i misją instytutów zakonnych[11]. Co więcej, podkreśla, że formacja, wobec nieustannej ewolucji naszych czasów, jest nadrzędnym czynnikiem odnowy instytutów oraz bardziej żywotnej asymilacji ich własnej tożsamości charyzmatycznej. Wysoka jakość działania formacyjnego jest nieodzownym wstępem do wypełnienia misji instytutów w świecie, która stawia zasadnicze pytania odnośnie do wiary i życia konsekrowanego, wychodząc od problemów naukowych, ludzkich, etycznych i religijnych.
PODSTAWOWE ZASADY I WSKAZANIA PRAKTYCZNE
Aby zrozumieć i prześledzić rozwój wyżej wspomnianych przedsięwzięć, Kongregacja Instytutów Życia Zakonnego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego zebrała obszerną dokumentację o istniejących ośrodkach międzyzakonnych. Badanie tejże dokumentacji miało korzystny wpływ na rozważania nad niektórymi zasadniczymi warunkami, które powinny być spełnione, aby działalność formacyjna ośrodków oraz ich liczne inicjatywy były skuteczne: jasność celu ośrodka, wyznaczenie ostatecznej odpowiedzialności oraz kompetencji w zarządzaniu, rodzaj oraz przygotowanie personelu nauczycielskiego, jednorodne, wyraźne sformułowanie programu oraz stopniowość jego realizacji. Zasadnicze znaczenie dla tworzenia środowiska, które pomoże żyć powołaniem do życia konsekrowanego i wezwanie to zgłębiać, ma obecność formatorek i formatorów oraz zgodność i wzajemne uzupełnianie się programu międzyzakonnego z właściwym programem poszczególnych instytutów.
Wziąwszy pod uwagę różnorodność okoliczności, w jakich powstały ośrodki oraz ich niedługie raczej doświadczenie, wyłoniły się również pytania i problemy, które warto zasygnalizować w celu ich przemyślenia i wyjaśnienia. Niektóre dotyczą relacji między tożsamością każdego instytutu i komunią w różnorodności, między zamiarem ośrodków zaoferowania pomocy dla wszystkich i naturalną wolnością instytutów do korzystania z niej lub nie. Inne dotyczą spojrzenia na apostolskie życie zakonne, które kształtowane jest przez kadrę wychowawczą, a więc precyzyjnego formułowania programów i kryteriów doboru personelu formacyjnego. Inne jeszcze dotyczą rzeczywistego uczestnictwa odpowiedzialnych za formację w instytutach, oceny formacji, rzeczywistych warunków, które pozwalają na przemianę tymczasowego wspólnego życia w ośrodkach w doświadczenie głębokiej komunii eklezjalnej oraz autentycznej formacji duchowej i apostolskiej, otwartej na potrzeby ewangelizacji[12].
Podstawowe zasady
Wobec tej bogatej i złożonej rzeczywistości oraz z uwagi na liczne istniejące inicjatywy, Kongregacja czuje się odpowiedzialna, aby przedstawić niektóre przemyślenia i dać stosowne wytyczne do oceny, umocnienia i rozwoju tych oraz im podobnych doświadczeń.
Wytyczne te oparte są na zasadach, które rządzą początkową i stałą formacją do życia zakonnego w różnorodności jego charyzmatów i specyficznej roli, jaką pełni ono w komunii i misji Kościoła[13].
a) Formacja: niezbywalne prawo-obowiązek każdego instytutu
Przed przystąpieniem do istoty zagadnienia wydaje się koniecznym przypomnieć, że formacja jest niezbywalnym prawem-obowiązkiem każdego instytutu[14]. Ta podstawowa zasada leży u podstaw całego dokumentu i już od początku zasługuje na szczególną uwagę, w celu umiejscowienia współpracy między instytutami w całości procesu formacyjnego.
7.1 Każdy instytut jest w zasadniczy sposób odpowiedzialny za własną tożsamość. „Charyzmat założycieli” bowiem, – „doświadczenie Ducha Świętego przekazane własnym uczniom, aby było przez nich przeżywane, strzeżone, pogłębiane i stale rozwijane w zgodzie z Ciałem Chrystusowym w nieustannym wzroście”[15] – jest powierzony każdemu instytutowi jako pierwotna spuścizna dla dobra całego Kościoła[16]. Pielęgnowanie własnej tożsamości w „twórczej wierności”[17] oznacza więc łączenie w życiu i misji Ludu Bożego darów i doświadczeń, które wzbogacają[18] i równocześnie unikanie tego, by zakonnicy „byli włączani w życie Kościoła w sposób niejasny i dwuznaczny”[19].
W konsekwencji, została przyjęta dla poszczególnych instytutów słuszna autonomia życia, zwłaszcza w zakresie zarządzania, aby za jej pośrednictwem miały w Kościele własną dyscyplinę i mogły zachować w całości i rozwinąć ich spuściznę duchową i apostolską. Zachowanie tej autonomii i dbałość o nią jest zadaniem ordynariuszy miejsca[20]. Autonomia życia i zarządu mieści w sobie odpowiadającą jej autonomię w dziedzinie formacji, ponieważ „pierwsza odpowiedzialność za formację zakonników prawnie należy do każdego instytutu”[21].
7.2 To poprzez proces formacji realizowana jest identyfikacja charyzmatyczna, konieczna zarówno do osiągnięcia dojrzałości członków, aby żyć i działać w zgodzie z charyzmatem założycielskim, jak też do tożsamości i jedności instytutu oraz wiarygodności jego wyrażania się w różnych kulturach[22], a także do osiągnięcia komunii-misji w Kościele. „Faktycznie, biorąc pod uwagę fakt, że formacja początkowa i stała, zgodnie z własnym charyzmatem, znajduje się w rękach Instytutu, formacja międzyzakonna nie może całkowicie zastąpić zadania formacji stałej własnych członków. Musi ona być w wielu aspektach przesiąknięta właściwościami charakterystycznymi dla charyzmatu każdego instytutu”[23].
Dlatego też Kodeks Prawa Kanonicznego, spójny z tymi zasadami, kiedy mówi o formacji w sensie ścisłym, odnosi się jedynie do formacji zakonnika wewnątrz własnego instytutu[24]. To jednak nie wyklucza możliwości współpracy, która z drugiej strony została uznana i poparta przez papieża Jana Pawła II w adhortacji posynodalnej Vita consecrata. Ponagla on, aby w „perspektywie komunii, otwartej na wyzwania naszej epoki”, przełożeni i przełożone, „działając w porozumieniu z Episkopatem”, starali się „wykorzystywać wkład najlepszych współpracowników z różnych Instytutów”[25].
7.3 Kościół, ze swojej strony, ma obowiązek strzec i popierać indywidualny charakter i świadomość własnego charyzmatu instytutów, czyniąc je jedną z podstawowych zasad ich odnowy[26], gdyż stan osiągnięty wskutek profesji rad ewangelicznych „stanowi cenny i nieodzowny dar dla teraźniejszości i przyszłości Ludu Bożego, ponieważ jest głęboko zespolony z jego życiem, jego świętością i misją”[27]. Ponadto, ponieważ charyzmat każdego z instytutów jest pierwotnym i niepowtarzalnym darem, jaki Duch czyni Kościołowi, ten ze swej strony troszczy się o zapewnienie warunków duchowych i narzędzi prawnych, które zapewnią mu płodność, rozwój i harmonię we wspólnocie kościelnej[28].
b) Współpraca i solidarność w formacji
Powiązana z poprzednią, słusznie jest także podkreślana zasada współpracy[29] i solidarności między różnymi instytutami, przede wszystkim tymi, które znajdują się w podobnej strefie geograficzno-kulturowej. Faktycznie bowiem życie zakonne zyskało głębszą świadomość niepowtarzalności każdego charyzmatu, jego specyficznej roli w Kościele, jak również cech i zadań wspólnych wszystkim instytutom.
Formacja ma głębokie, wspólne korzenie. Jest ona bowiem dziełem Boga Ojca, który kształtuje w wezwanych obraz Syna poprzez uświęcające dzieło Ducha, według szczególnego wizerunku charyzmatycznego[30].
Współpraca poza tym znajduje swój sens w wymiarze duchowo-mistycznym Kościoła, z którego wypływa, za sprawą Ducha, wielorakość charyzmatów, i ku którego jedności i misji prowadzi życie nakaz misyjny instytutów. Bazuje ona na bogactwie, żywotności i pięknie Kościoła[31] i jest płodna, ponieważ różnorodne inicjatywy charyzmatyczne uzupełniają się i oświecają wzajemnie; ponadto jedna wyjawia drugiej własne dary poprzez konfrontację i dzielenie się nimi[32] w braterstwie.
Konkretnym przejawem współpracy i solidarności między instytutami życia konsekrowanego jest inicjatywa, dziś już rozprzestrzeniona na różne sfery, tworzenia formacyjnych ośrodków międzyzakonnych, zwłaszcza gdy poszczególne instytuty nie mają wystarczających środków, aby zaoferować swoim członkom integralną formację.
O współpracy tej wspomniał Ojciec święty na audiencji udzielonej UISG, mówiąc: „Zasadniczą sprawą jest, aby ze strony rodzin zakonnych istniała pełna współpraca w zakresie formacji własnych członków do żywej, szczerej i radosnej miłości Jezusa, dogłębnie poznanego, naśladowanego i któremu jesteśmy posłuszni”[33].
Zebrane doświadczenia wskazują, że taka współpraca, dobrze prowadzona, przyczynia się do docenienia własnego i innych charyzmatu, objawia konkretną solidarność między wspólnotami bogatszymi i tymi uboższymi w członków i w środki, ofiaruje wymowne świadectwo komunii, do jakiej wezwany jest Kościół powołaniem Bożym. Współpraca jest wreszcie ogromnie potrzebna, aby formacja osiągnęła poziom i zasięg, jakich wymaga życie zakonne w dzisiejszym świecie.
c) Ośrodki międzyzakonne a formacja
Aby właściwie wywiązać się ze swojego zadania, czyli swojego przeznaczenia, aby być „ośrodkiem naukowym” w służbie formacji, ośrodki te będą musiały mieć na względzie, że:
– formacja jest procesem całościowym, którego elementy przenikają się wzajemnie. Istotnie, istnieje głęboka zależność między życiem i prawdą; między teologią i naukami humanistycznymi; między poszukiwaniem prawdy i oczekiwaniami, nadziejami oraz wartościami młodzieży; między nauką i spójnością w obowiązkach osobistych; między znakami czasu i adekwatną odpowiedzią duszpasterską[34].
– przygotowanie intelektualne jest niezastąpionym wymiarem formacji. Porządek przedmiotów studiów oraz powaga naukowa powinny przyczyniać się do harmonizowania postaw właściwych życiu konsekrowanemu. Ośrodki będą więc oferować posługę wysokiej jakości, aby z mądrością przyczyniać się do integralnego rozwoju alumnów.
– międzyzakonny charakter ośrodków wymaga szczególnego docenienia aspektów wspólnych wszystkim, lecz jednocześnie współpraca i solidarność domagają się również szacunku oraz docenienia odrębności. Gdyby tak nie było, ośrodki przyczyniałyby się prawdopodobnie do ujednolicania, które zubażałoby je i które pociągałoby za sobą ryzyko uniformizacji duchowej i duszpasterskiej, nieodpowiedniej wobec złożoności świata potrzebującego ewangelizacji, a także stałyby się szkodliwe dla specyficznej tożsamości każdego instytutu. W tym przypadku ośrodki straciłyby swoją tożsamość w służbie życiu zakonnemu.
Wskazania praktyczne
Z wyrażonych podstawowych zasad wynikają niektóre praktyczne wskazania dla instytutów zakonnych i ośrodków międzyzakonnych:
Instytuty zakonne
a) Kapituły i Wyżsi Przełożeni
Obowiązkiem instytutów, za pośrednictwem Kapituł oraz Wyższych Przełożonych, jest ustalenie we własnym Ratiozasad i norm formacji[35], udzielenie misji wychowawcom i wykładowcom oraz czuwanie, aby proces formacyjny rozwijał się w zgodności z charakterem i misją instytutu oraz według prawa. Kiedy przełożeni podejmą decyzję o wysłaniu własnych członków do formacyjnego ośrodka międzyzakonnego, nie oddają innym należnej im odpowiedzialności, lecz kontynuują jej wypełnianie (n. 11,17 i 22) z „całą odpowiedzialnością stróżów i nauczycieli”[36].
b) Wspólnota formacyjna
W każdej formie współpracy międzyzakonnęj niezbędne jest dokonanie koniecznego rozróżnienia między wspólnotą formacyjną i ośrodkiem międzyzakonnym[37]. Wspólnota formacyjna jest nadrzędną instancją odniesienia, której żaden ośrodek nie może zastąpić. Ona stanowi środowisko, w którym wzrasta i dojrzewa, w duchu odnośnych Założycieli, tożsamość osobowa oraz odpowiedź na otrzymane powołanie[38]. Pogłębianie tożsamości charyzmatycznej odbywa się w żywym kontakcie z wychowawcami oraz z braćmi lub siostrami, z którymi wspólnie przeżywa się te same doświadczenia życiowe, te same wyzwania stawiane przez społeczeństwo i przez tradycje instytutu[39]. Wspólnota ta pozostaje więc zawsze miejscem żywotnej syntezy doświadczenia formacyjnego[40]. „Wierność własnemu charyzmatowi wymaga pogłębiania znajomości historii instytutu, jego szczególnego posłannictwa oraz ducha Założyciela, przy jednoczesnym wysiłku wcielania go w życie osobiste i wspólnotowe”[41].
Tam, gdzie okoliczności nie pozwoliłyby zakonnikom żyć we własnej wspólnocie formacyjnej w okresie, gdy uczęszczają do ośrodka międzyzakonnego, obowiązkiem przełożonych jest zadbać, aby istotne okresy z punktu widzenia formacji i życia wspólnotowego mogli przeżywać we własnym instytucie[42].
Międzyzakonne ośrodki formacyjne[43]
a) Ośrodki i ich ustanawianie
Konferencje Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich i Żeńskich, które mają na celu „przyczynienie się do podtrzymania skuteczniejszej współpracy dla dobra Kościoła”[44], bądź też grupa Wyższych Przełożonych, którzy pragną współpracować ze sobą na płaszczyźnie formacji, mogą w tym celu organizować odpowiednie pomoce bądź ustanawiać ośrodki międzyzakonne[45].
Zakres ich jest bardzo zróżnicowany. Niektóre mają charakter uzupełniający; inne przygotowują zakonników do formacji z punktu widzenia doktrynalnego; inne wreszcie tworzą specyficzne struktury, aby przygotować zakonników – kandydatów do kapłaństwa. Normy wskazania, które są podane niżej, uwzględniają to rozróżnienie.
Aby erygować siedzibę formacyjnego ośrodka międzyzakonnego, potrzebna jest pisemna zgoda Ordynariusza miejsca.
b) Odpowiedzialność za ośrodki
Do przełożonych zakonów męskich i żeńskich, którzy dali początek przedsięwzięciu, należy również ostateczna odpowiedzialność za dany ośrodek. W duchu Mutuae relationes będą szukać najodpowiedniejszego sposobu informowania biskupów o działalności ośrodka i prowadzenia z nimi otwartego dialogu, który stanie się bogactwem i czynnikiem budującym dla tegoż ośrodka[46]. Ojciec święty przypomina, że są on odpowiedzialni za prowadzenie działalności ośrodków, a także troszczą się o to, aby prowadzone nauczanie było zgodne z Magisterium Kościoła[47].Każda inicjatywa międzyzakonna powinna być kierowana bezpośrednio przez zespół mający własnego odpowiedzialnego oraz z gwarancją stabilności i kompetencji formacyjnej.
c) Wykładowcy
Przy wyborze wykładowców należy mieć na względzie zdrową naukę, właściwą kompetencję, zdolności pedagogiczne oraz umiejętność pracy w zespole. Zwracać się będzie uwagę na ich znajomość i szacunek dla życia zakonnego w jego różnorodności form oraz dla jego rozwoju według wskazań Soboru Watykańskiego II i Magisterium Kościoła.
Ośrodki niech podtrzymują w wykładowcach żywą świadomość formacyjną, organizując również spotkania z formatorami, mające na celu wymianę spostrzeżeń i ocenę pracy.
WSPÓŁPRACA W RÓŻNYCH FAZACH FORMACJI
Inicjatywy współpracy w dziedzinie formacji zakonnej mają miejsce w różnych jej fazach. Mogą dotyczyć formacji początkowej: przygotowania do nowicjatu, formacji nowicjuszy i nowicjuszek, formacji zakonników i zakonnic po ślubach czasowych, formacji kandydatów do święceń, a także formacji stałej.
Przedsięwzięcia te są organizowane przez Konferencje Wyższych Przełożonych Zgromadzeń Męskich i Żeńskich lub grupę tychże Wyższych Przełożonych. Do nich należy też ostateczna za nie odpowiedzialność. Ich troską będzie informować co trzy lata niniejszą Kongregację o życiu i działalności ośrodka.
Układ przedmiotów powinien oferować skuteczną pomoc w formacji doktrynalnej i we wzroście powołania studiujących, według kryteriów wskazanych przez Prawo Kanoniczne[48] oraz normy uzupełniające ogłoszone przez kompetentne instancje.
Wykłady będą bazować na tajemnicy Chrystusa[49] i będą rozwijane stopniowo z uwzględnieniem osób i kultur. Będą proponować studentom teologię życia konsekrowanego i pomogą zgłębiać sens „tej jedynej miłości eklezjalnej, która nakazuje, by wszyscy służyli organicznej komunii całego Ludu Bożego, tak charyzmatycznej, jaki hierarchicznej”[50].
Przygotowanie do nowicjatu
Wziąwszy pod uwagę odmienność doświadczenia ludzkiego i formacji zakonnej kandydatów, przygotowanie do nowicjatu, w aktualnych okolicznościach społeczno-kulturalnych staje się coraz bardziej konieczne i wymagające[51]. Inicjatywy międzyzakonne oferują kandydatom z różnych instytutów programy, które w sposób kompetentny i rzetelny rozważają podstawowe zagadnienia związane z formacją ludzką i chrześcijańską, tak aby pobudzić proces formacji całościowej i wyrównać ewentualne braki. Trzeba poza tym, aby sami formatorzy mogli korzystać z właściwych programów wdrażania w życie zakonne oraz stosować narzędzia i kryteria pomocne w rozpoznawaniu powołania. Jest to szczególnie pomocne dla formatorów i formatorek, którzy pracują w kulturach innych niż własna lub towarzyszą kandydatom pochodzącym z różnych kultur.
Nowicjat
Nowicjat stanowi podstawową i delikatną fazę formacyjną[52]. To w niej młody mężczyzna lub kobieta rozpoczyna drogę własnej tożsamości powołaniowej w życiu zakonnym[53]. Jej celem jest odpowiednie formowanie nowicjusza lub nowicjuszki w duchu własnego instytutu i według przyjętych przez niego form, a także ponownego rozważenia motywacji dokonanego wyboru powołaniowego, zaangażowania duchowego i wymaganych kwalifikacji. W każdym instytucie faza ta wymaga osobowego towarzyszenia, bacznego na wzrost każdego nowicjusza czy nowicjuszki, ewangelicznej oraz spokojnej, bogatej w wartości, popartej radosnym świadectwem formatorów i wspólnoty atmosfery formacyjnej, ubogacanej autentycznym i głębokim doświadczeniem charyzmatu założycielskiego[54].
Tam, gdzie okoliczności tego wymagają, międzyzakonny program może przyczynić się do odpowiedniej formacji doktrynalnej tych, którzy rozpoczynają formację do życia konsekrowanego. Pomoże im to w określeniu samych siebie w ich szczególnej odrębności, jako członków Kościoła tajemnicy-komunii i misji oraz w godnym tego miana postępowaniu, rozwijając w nich na drodze porównań i wymiany doświadczeń postawy braterskiej współodpowiedzialności. Należy jednak pamiętać, że można mówić o różniących się między sobą „kursach międzyzakonnych dla nowicjuszy czy nowicjuszek”, lecz nie można mówić o „Nowicjacie międzyzakonnym”[55].
Współpraca międzyzakonna w fazie nowicjatu pozostaje „pomocą uzupełniającą”. Do współpracy nie można zaliczyć tworzenia tak zwanych „nowicjatów międzyzakonnych”, które prowadziłyby nowicjuszy i nowicjuszki do życia w tej samej wspólnocie. Istotnie, nie odpowiada to odrębności właściwej początkowi życia zakonnego, która powinna być wprowadzeniem do tego, co charakteryzuje dziedzictwo każdego instytutu. Każdy instytut musi więc mieć własny nowicjat.
Przy tworzeniu tego typu „pomocy uzupełniających” należy wziąć pod uwagę co następuje:
a) Konieczna zgodność między wykładami proponowanymi przez ośrodek oraz procesem inicjacji do życia zakonnego każdego instytutu wymaga jako stosownej, jeśli nie koniecznej, obecności na wykładach mistrzów i mistrzyń nowicjatu w celu pomocy nowicjuszom bądź nowicjuszkom w przyswajaniu poznawanych treści.
b) Program niech oferuje kursy podstawowe o różnej tematyce, tak aby instytuty mogły dokonać wyboru tych, które uzupełniają formację przez nie prowadzoną. Program powinien być dobrze skonstruowany i harmonijny. Musi obejmować podstawowe zagadnienia z Pisma świętego, teologii duchowości, teologii moralnej, eklezjologii, teologii prawa i życia zakonnego – w szczególności poszczególnych rad ewangelicznych – liturgii, jak również podstawowe zagadnienia z antropologii i psychologii, które dadzą nowicjuszom i nowicjuszkom na początku ich drogi formacyjnej możliwość lepszego poznania siebie, szczególnie w obszarach najbardziej potrzebujących formacji[56]. Wszystkie tematy zostaną pogłębione stosownie do potrzeb formacji.
c) Podczas nowicjatu wykłady nie będą przeprowadzane z częstotliwością i intensywnością, które mogłyby zaszkodzić właściwemu celowi tej fazy formacji[57]. Będą tak realizowane, aby unikać przebywania poza nowicjatem. W przypadku, gdy nowicjuszki bądź nowicjusze musieliby z tego powodu na krótkie okresy i sporadycznie udać się gdzie indziej, niech Wyższy Przełożony dostosuje się do kanonów 647 § 2, 648 § 1 i 3, 649 § 1.
d) Godna poparcia jest poza tym znajomość odnośnych instytutów zakonnych, założycieli i założycielek oraz różnych duchowości. Braterska wymiana bowiem przyczynia się do większego docenienia oryginalności własnego zgromadzenia, do odkrycia wartości każdego założyciela w jednolitości misji Kościoła, do popierania współpracy i zmysłu jedności[58].
e) Dobrze jest, aby formatorzy i formatorki, zgodnie z własnymi kompetencjami[59], w regularnych odstępach czasu dokonywali wraz z zespołem odpowiedzialnym za ośrodek – wysłuchując także opinii wychowanków – weryfikacji programu oraz, w zależności od uzyskanych odpowiedzi, celu szkolenia. Przełożeni Wyżsi, ze względu na ich nadrzędną odpowiedzialność za formację, będą uważnie śledzić tego typu inicjatywy.
f) Kursy mogą dać mistrzom i mistrzyniom sposobność stałej aktualizacji, weryfikacji własnego zadania formacyjnego, konfrontacji i wzajemnego wsparcia. Uwzględniwszy charakter tego początkowego etapu, charakteryzującego się procesem dojrzewania psychologicznego oraz identyfikacji charyzmatycznej nowicjuszy i nowicjuszek, która pozwala im uzyskać nowy styl życia, programy współpracy niech przewidzą, stosownie do możliwości, spotkania formatorów i formatorek w celu omówienia poszczególnych zagadnień pedagogicznych, które następnie będą pogłębiane w nowicjatach; wśród nich także rozwój psychofizjologiczny, dojrzałość uczuciowo-seksualna oraz inne aspekty dojrzałości ludzkiej[60].
Formacja profesów czasowych
Instrukcja Potissimum institutioni, odwołując się do norm Kodeksu[61] oraz wymagań charakterystycznych dla formacji zakonników i zakonnic po ślubach czasowych, wskazuje na zasadnicze linie i przedstawia odpowiednie wskazania odnośnie do celów i programu studiów[62].
Każdy instytut ze swojej strony dźwiga na sobie, według własnego planu formacji, „poważną odpowiedzialność za przygotowanie i trwanie tej fazy formacji oraz za zapewnienie młodemu zakonnikowi warunków sprzyjających dojrzewaniu w nim postawy ofiarowania się Panu”[63].
a) Inicjatywy międzyzakonne również w tej fazie zamierzają wspierać – szczególnie w odniesieniu do instytutów, które nie są w stanie dokonać tego we własnym zakresie – rozwój młodych zakonników i zakonnic w powiązaniu z ich konsekracją oraz pobudzać do pogłębiania formacji duchowej, doktrynalnej i pastoralnej, ze szczególnym zwróceniem uwagi na historię, teologię i posłannictwo życia konsekrowanego oraz na zaangażowanie w przygotowanie duszpasterskie.
b) Aby lepiej odpowiedzieć na wymagania właściwe tej fazie formacji, inicjatywy współpracy międzyzakonnej muszą mieć na względzie właściwości i okoliczności życia profesów czasowych.
Okres profesji czasowej wyróżnia się bowiem jako moment szczególnie sprzyjający dojrzewaniu, w utożsamianiu się z Chrystusem[64], wizji przenikniętej wiarą, światem, Kościołem i historią. To czas stosowny, aby z zaangażowaniem przygotować się do misji królewskiej, kapłańskiej i prorockiej Ludu Bożego. Wymaga to zarówno studiów nauk teologicznych, jak też zgłębiania biblijnych podstaw powołania do radykalnego pójścia za Chrystusem wraz z adekwatną znajomością środków i kroków, które prowadzą do dojrzałości ludzkiej i chrześcijańskiej. Równocześnie kontynuując studium Pisma świętego oraz innych dziedzin teologicznych, jak na przykład chrystologii, eklezjologii, mariologii i teologii moralnej, pogłębiane będą zagadnienia duchowości, ascetyki oraz nauk humanistycznych, które przyczyniają się do wzrostu dojrzałości osoby w Chrystusie[65].
c) Ponieważ życie wspólnotowe musi już od początku formacji ukazywać „głęboki wymiar misyjny konsekracji”[66], a etap ten wyróżnia się ze względu na zadania apostolskie podjęte w imię wspólnoty, wielce użytecznymi będą kursy katechezy i pedagogiki, szczególnie w zakresie duszpasterstwa młodzieży. Faktycznie bowiem, zadania apostolskie wymagają bardziej pogłębionej znajomości niektórych zagadnień eklezjologii promowanej przez Sobór Watykański II, na przykład współpracy duszpasterskiej zakonników z prezbiterami i świeckimi pod kierunkiem Pasterzy[67], prawa kościelnego, missio ad gentes, ekumenizmu, dialogu międzyreligijnego[68], relacji Kościoła ze światem, społecznych i politycznych obowiązków chrześcijan i szczególnej odpowiedzialności na tym polu osób konsekrowanych[69]. Wszystkie te zagadnienia będą musiały dać solidne podstawy działalności duszpasterskiej i misyjnej Kościoła-tajemnicy i komunii w dobie Nowej Ewangelizacji. Również w tej fazie profesji czasowej wskazanym będzie pogłębienie wkładu charyzmatu, poprzez który różne instytuty uczestniczą w misji Kościoła.
d) Takie zadania będą mogły wypełniać specjalistyczne ośrodki studiów, o których będzie mowa w trzeciej części, bądź inicjatywy lub kursy bardziej dostępne zarówno ze względu na poziom studiów, jak też zmniejszoną liczbę proponowanych przedmiotów lub krótszy czas trwania zajęć. Szczególnego znaczenia nabiera międzyzakonna współpraca w zakresie inicjatyw i kursów, które pomagają w przygotowaniu do profesji wieczystej[70]. Niech formatorzy i formatorki angażują się w planowanie, przeprowadzanie i ocenę inicjatyw i studiów również na tym etapie. Takie zaangażowanie może stać się dla nich bodźcem do ciągłego uzupełniania własnych kwalifikacji, a dla wszystkich – motywem do konfrontacji, aby w sposób bardziej skuteczny odpowiedzieć na oczekiwania młodzieży.
e) Zakonnicy i zakonnice, którzy uczęszczają na inne uczelnie, zwłaszcza świeckie (uniwersytety, akademie itp.), aby podjąć na nich studia humanistyczne, naukowe lub techniczne, w ośrodkach międzyzakonnych będą mogli znaleźć możliwość dopełnienia swojej formacji przede wszystkim dzięki wykładom teologicznym i pastoralnym.
Formacja stała
18 „Zarówno w Instytutach życia apostolskiego, jak życia kontemplacyjnego formacja stała jest wymogiem wynikającym z samej natury konsekracji zakonnej”[71]. Formacja stała rozwija wiedzę teologiczną i duszpasterską. Podnosi jakość życia każdego członka, jak i całej wspólnoty, zwracając uwagę na momenty szczególnych zadań czy też tych, które wymagają silniejszego doświadczenia życia wewnętrznego[72]. W powiązaniu z dynamizmem formacji „istnieje pewien rodzaj młodości ducha, która nie przemija z czasem: wiąże się ona z tym, że na kolejnych etapach życia człowiek znajduje dla siebie nowe zadania, właściwy sposób życia, służenia i miłowania. (…) Podmiotem formacji jest osoba w kolejnych fazach swojego życia, natomiast celem formacji jest cały człowiek, powołany, aby szukać Boga i miłować Go «z całego swego serca, z całej duszy swojej, ze wszystkich swych sił» (Pwt6,5), a bliźniego swego jak siebie samego (por. Kpł 19,18; Mt 22,37-39). Miłość do Boga i braci jest potężną siłą, która może być nieustannym źródłem natchnienia na drodze dojrzewania i wierności”[73]. Każdy z instytutów wezwany jest do prowadzenia formacji stałej w sposób jednolity i odpowiadający własnej naturze. Może się ona w ten sposób stać modelem życia konsekrowanego, braterstwa i zaangażowania duszpasterskiego dla nowych pokoleń w fazie formacji oraz przyciągać nowe powołania swoją żywotnością i płodnością[74].
Instrukcja Potissimum institutioni oraz adhortacja Vita consecrata poświęcają formacji stałej wiele miejsca[75], opisując jej naturę, precyzując jej cele oraz treści, prosząc przełożonych, aby zgodnie z kodeksem zadbali o „środki i czas”[76] niezbędne współbraciom do realizowania jej oraz aby mianowali osobę odpowiedzialną za formację stałą.
Współpraca międzyzakonna może okazać się pomocna przy organizowaniu pomocy stałych i czasowych, które nadałyby nowy impuls do życia duchowego, do aktualizowania teologiczno-duszpasterskiego oraz do odnowionej jakości, aby w sposób profesjonalny wypełnić powierzone zadanie. Współpraca ta doprowadzi do głębszego zrozumienia zasadniczych linii i priorytetów Kościoła dla lepszego wypełnienia misji ewangelizacyjnej w dzisiejszym świecie. Pożądane jest, aby w tym celu rodziny zakonne dały do dyspozycji najlepiej przygotowany personel.
Niech Konferencje Wyższych Przełożonych Zgromadzeń Męskich i Żeńskich oraz osoby odpowiedzialne za ośrodki studiów dołączą do swoich celów i programów odpowiednie przedsięwzięcia wspomagające ciągłą formację zakonników i zakonnic. Pożądana jest również ich coraz skuteczniejsza współpraca i wzajemne uzupełnianie się.
III. INSTYTUTY TEOLOGICZNE ORAZ FORMACJI FILOZOFICZNEJ I TEOLOGICZNEJ
W pierwszej i drugiej części omówione zostały niektóre podstawowe kryteria odnoszące się do formacyjnych inicjatyw międzyzakonnych oraz możliwe formy współpracy w różnych fazach formacji. Trzecia część natomiast dotyczy instytutów teologicznych oraz tych, które dają pełną formację akademicką i przez to mają strukturę prawną oraz szczególne wymagania organizacyjne.
Należy przypomnieć, że formacja braci zakonnych, zakonnic i diakonów stałych oraz formacja zakonników – kandydatów do kapłaństwa, mają specyficzne wymagania, które powinny być respektowane. Poza tym, w interesie tożsamości każdego leży konieczność rozróżnienia między formacją kapłańską, diakonatu i tą, której wymagają inne posługi kościelne[77]. Dlatego też niech przy tworzeniu programu uczelnia zajmująca się przygotowaniem wspomnianych osób konsekrowanych uwzględni cechy właściwe każdej grupie.
Instytuty teologiczne
Instytuty teologiczne powstały, aby dać braciom zakonnym i zakonnicom odpowiedni poziom formacji humanistycznej i teologiczno-pastoralnej mając na uwadze podłoże społeczno-kulturalne osób, do których wykłady są skierowane, aby lepiej je przysposobić i przygotować do różnych posług kościelnych, zgodnie z celami poszczególnych zgromadzeń[78].
Konieczne będzie danie studiującym solidnej podstawy filozoficzno-teologicznej, przygotowania ich do wypełniania funkcji nauczycieli wiary, do zdecydowanego głoszenia Ewangelii i do wspierania wartości ludzkich i społecznych, czyniąc ich wrażliwymi na związek między Ewangelią a kulturą; przygotowania ich do dialogu ekumenicznego i międzyreligijnego, do rozpoznawania znaków czasu, do integracji w jednolitym duszpasterstwie i do misyjnej otwartości w komunii z Kościołem powszechnym i partykularnym.
Instytuty będą poza tym musiały dać studentom dobre przygotowanie, przeniknięte wartościami ewangelicznymi, w zakresie nauk humanistycznych (pedagogika – psychologia – socjologia – środki masowego przekazu), uzdalniające ich do korzystania z nich w przekazywaniu wiary i w procesie kształcenia uczniów Chrystusa.
Poza tym niech zadbają o dobrą znajomość grup ludzkich i podłoży kulturalnych, które przyjdzie im ewangelizować, współpracując w ten sposób na rzecz pokonania niebezpieczeństwa dychotomii między formacją, jaką otrzymują zakonnicy i zakonnice, a prawidłowo dostosowanymi kulturowo procesami ewangelizacyjnymi[79].
Niech zatroszczą się wreszcie o odpowiednie wykłady przygotowujące zakonników i zakonnice do bardziej skutecznego prowadzenia w Kościele ich szczególnego apostolatu: wykłady odnośnie do duszpasterstwa młodzieży, chorych, osób starszych, osób z marginesu społecznego, jak też przygotowujące do innych szczególnych działań apostolskich, właściwych zadaniom poszczególnych instytutów.
Zakładanie i prowadzenie instytutów zależy od Konferencji Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich i Żeńskich lub od grupy tychże Wyższych Przełożonych, na których spoczywa ostateczna odpowiedzialność. Wymagane jest, aby każdy instytut posiadał własny statut, w którym określony będzie cel, adresaci, pomoce, które chce zaoferować i zarząd posiadający bezpośrednią odpowiedzialność. Potwierdzenie erekcji i zatwierdzenie instytutu leży w gestii Kongregacji Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego.
W celu zapewnienia ośrodkowi odpowiedniego spełniania swojej funkcji, wskazane jest, aby był on zarządzany przez zespół posiadający własnego odpowiedzialnego. On to, aby wypełnić powierzony mu obowiązek, będzie musiał zagwarantować stabilność i kompetencję formacyjną. Następnie, co trzy lata będzie przekazywał niniejszej Kongregacji raport dotyczący prowadzonych działań.
W kwestii organizacji kursów należy stosować Kodeks, kanony 659,660 i 661 oraz Potissimum institutioni n. 61[80].
Zachęca się instytuty teologiczne, przeznaczone do formacji osób, które nie są kandydatami do kapłaństwa, do łączenia się z jakimś wydziałem teologii. Będzie można wówczas zainicjować lepszą formację doktrynalną studentów, tak, aby mogli ewentualnie uzyskać stosowne stopnie akademickie lub dyplomy[81].
Wielce przydatne dla instytutów jest uznanie ich przez prawo cywilne, jednakże nie może ono szkodzić ich własnym celom formacyjnym ani powodować ich zmian.
W tym zakresie uniwersytety katolickie, jak również inne organizacje na poziomie Kościołów lokalnych, mogą zaoferować skuteczne inicjatywy studiów do zrealizowania we współpracy między biskupami i wyższymi przełożonymi[82].
Instytuty formacji teologicznej i filozoficznej dla zakonników-kandydatów do kapłaństwa
Podstawowe normy, które rządzą międzyzakonnymi ośrodkami formacji filozoficzno-teologicznej dla zakonników-kandydatów do kapłaństwa, są następujące:
a) Erekcja kanoniczna. Przed przystąpieniem do dokonania erekcji kanonicznej międzyzakonnego ośrodka studiów filozoficznych i teologicznych, należy uzyskać od Kongregacji Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego zatwierdzenie zarówno erekcji ośrodka, jak i odnośnych statutów[83]. Kongregacja ta zwróci się ze wstępną prośbą o wydanie miarodajnej opinii do Kongregacji Ewangelizacji Narodów, jeśli chodzi o tereny misyjne, oraz do Kongregacji Edukacji Katolickiej[84], jeśli chodzi o zatwierdzenie porządku studiów filozofii i teologii, a także nadawanie stopni naukowych. W związku z tym postanowieniem zachęca się instytuty filozofii i teologii zastrzeżone dla kandydatów do kapłaństwa, do włączania się odpowiednio do Wydziału filozoficznego lub Wydziału teologicznego[85].
b) Zarząd Instytutu. W Statutach zostanie jasno zdefiniowane, w jaki sposób wykonują swoją władzę Wyżsi przełożeni, którzy stanowią organ odpowiedzialny za ośrodek.
Do tej władzy lub też do jej delegata – zazwyczaj jest to Rada Kierownicza – należy mianowanie, zatwierdzanie bądź odwoływanie wykładowców, według procedury przewidzianej w Statutach[86], jak również zwracanie się z prośbą do kompetentnego przełożonego o przyjęcie wymaganego „wyznania wiary”[87]. Do nominacji wykładowcy zostaje dołączony „mandat” nauczania w imię Kościoła[88]. Nauczanie, którego wykładowcy udzielają studentom, będzie „rzeczową i kompletną prezentacją doktryny, w zgodzie z Magisterium Kościoła”[89].
Zarząd będzie informować Wyższych przełożonych o sposobie przekazywania wiedzy oraz o przebiegu pracy ośrodka, do którego posyłają oni swoich studentów i którzy wobec Kościoła i własnego zgromadzenia zobowiązani są zagwarantować właściwą formację przyszłych zakonników-kapłanów. Konieczne jest także przekazywanie informacji przewodniczącemu Komisji Mieszanej Episkopatu i Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich i Żeńskich, w celu nawiązania wzajemnej znajomości i współpracy[90]. Przełożeni studentów – czyli ich przełożeni zakonni lub właściwi biskupi – bądź też w razie potrzeby ich przedstawiciele, będą delegowani na okresowe obrady dotyczące funkcjonowania ośrodka. Tam, gdzie wpływ eklezjalny i duszpasterski ośrodka tego wymaga, zalecana jest, w duchu komunii, obecność Biskupa w Radzie Kierowniczej ośrodka[91].
c) Programy. Formacja intelektualna przyszłego kapłana bazuje i rozwija się przede wszystkim w oparciu o studium „Świętej Doktryny”.
„Prawdziwa teologia wywodzi się z wiary i chce prowadzić do wiary”[92]. „Kształcenie teologiczne, w świetle wiary pod kierownictwem Urzędu Nauczycielskiego, winno być tak prowadzone, by alumni poznali całą doktrynę katolicką opartą na Objawieniu, uczynili ją pokarmem własnego życia duchowego, a w wykonywaniu posługi potrafili ją odpowiednio głosić i jej bronić”[93].
Odnośnie do studiów, zwróci się szczególną uwagę na kompletność dyscyplin oraz programu obowiązującego dla sześcioletniego cyklu studiów filozoficzno-teologicznych[94]. Przez wzgląd na wymagania właściwe życiu zakonno-kapłańskiemu oraz na „jedność kapłaństwa katolickiego” zarówno diecezjalnego, jak i zakonnego[95], studia te będą musiały uwzględnić plan formacji kapłańskiej ustalony przez Stolicę Świętą i przez Konferencję Episkopatu danego kraju[96], troszcząc się jednak, aby zawsze był w nich zawarty odpowiedni kurs teologii i duchowości życia zakonnego i teologii Kościoła partykularnego[97]. Również w tym przypadku uznanie przez prawo cywilne nie może decydować i powodować zmian programu studiów nakazanych przez Kościół.
Tam, gdzie instytuty formacyjne zakonników kandydatów do kapłaństwa, przyjmują również z ważnych powodów alumnów kandydatów do diakonatu stałego lub braci i zakonnice przeznaczonych do innej działalności apostolskiej, program studiów dla przyszłych kapłanów musi się przedstawiać jako w pełni rozpoznawalna i szczególna całość[98], unikając tego, by formacja była ogólnym, wspólnym dla wszystkich przygotowaniem. Należy zatem respektować szczególne wymagania pozostałych studentów, oferując im stosowny program przygotowujący ich do urzędu stałego diakonatu lub do posług kościelnych odpowiednich do ich powołania.
d) Wykładowcy. Skuteczność formacji i wartość opisanych przedsięwzięć zależą nie tylko od organizacji programów i życia instytutu, lecz w znacznej mierze od kompetencji, „sensus ecclesiae” oraz autorytetu wykładowców. Wykładowcy w sposób szczególny muszą pamiętać, że ich nauczanie „winno udostępniać i przekazywać zrozumienie wiary w imieniu Chrystusa i Kościoła”[99]. Niech Wyżsi Przełożeni uwzględnią to przy doborze wykładowców. Niech ponad inne zajęcia duszpasterskie umieją postawić przygotowanie nowych pokoleń, dając im najlepszych wykładowców i formatorów. Jest to odpowiedzialność eklezjalna, której nie mogą zaniedbać dla dobra Ludu Bożego, życia zakonnego i własnego instytutu w teraźniejszości i przyszłości.
Poza kompetencją akademicką, wykładowcy niech dbają o umiejętności dydaktyczne, których wymaga ich zadanie[100]. Szczególnie należy troszczyć się o zagwarantowanie wysokiej jakości nauczania przedmiotów, które stanowią zasadniczą część przebiegu studiów.
Konieczne jest, aby każdy wykładowca przedmiotów teologicznych posiadał misję kanoniczną kompetentnej władzy kościelnej[101]. Właściwi przełożeni przed udzieleniem zgody na nominację wykładowcy upewnią się, czy posiada on wymagane przygotowanie, odznacza się konieczną wiernością Urzędowi Nauczycielskiemu i szacunkiem dla Tradycji, a także umiejętnością przygotowania kapłanów do służby ludziom naszego czasu[102].
e) Przyjęcie. Wymaga się, aby kandydat ubiegający się o przyjęcie do ośrodka studiów filozoficzno-teologicznych miał osiągnięty poziom wiedzy wskazany w Statutach, z uwzględnieniem norm kanonicznych, jak również wymagań miejsc i czasów. Konieczne jest również złożenie przez Wyższego Przełożonego lub Przełożonego Domu Formacji, do którego kandydat należy, pisemnej prezentacji kandydata.
Mogą być również przyjmowani kandydaci spośród duchowieństwa diecezjalnego za pisemną prośbą właściwego biskupa, który w świetle norm statutowych ośrodka studiów przyjmuje na siebie prawa i obowiązki przełożonych, którzy tam posyłają swoich studentów.
Instytut ma prawo do wykluczenia z własnych programów studenta, który w ciągu roku okaże się niezdolny do wywiązania się z celów i warunków przyjęcia, nawet jeśli przedstawia wysoki poziom intelektualny i jest pilny w nauce. Takie zwolnienie nie przeszkadza, aby jego przełożony mógł wyznaczyć dla niego inne obowiązki, w innym miejscu.
f) Wspólnota formacyjna a ośrodek studiów filozoficzno-teologicznych. Przełożony oraz zespół osób zajmujący się kształceniem będą zawsze w każdym instytucie pierwszymi odpowiedzialnymi za formację zakonno-kapłańską własnych członków. Będą zajmować się kierowaniem i koordynowaniem życia wspólnotowego, całościowego programu formacji oraz uzupełniających kursów specyficznych dla danego instytutu, według własnej duchowości i celu duszpasterskiego. Będą utrzymywać okresowy kontakt z uczelnią i aktywnie interesować się jej programem.
W procesie rozpoznania i oceny przydatności zakonników-kandydatów do kapłaństwa niech przełożeni konsultują się z wykładowcami i współpracownikami w formacji duszpasterskiej. Może to być z korzyścią dla wspólnoty formacyjnej, a także dla uczelni, która poczuje się bardziej odpowiedzialna za drogę formacyjną przyszłych kapłanów.
Pożądane jest wreszcie, aby każdy instytut zakonny, który posyła studentów do ośrodka, oddelegował kilku kwalifikowanych członków do nauczania bądź organizowania życia w danym ośrodku.
g) Inicjatywy własne. Opisane wyżej inicjatywy współpracy międzyzakonnej różnią się od ośrodków filozoficznych lub teologicznych erygowanych i prowadzonych przez jakiś instytut zakonny, który zachowując własną autonomię przyjmuje jako studentów zakonników z innych instytutów[103]. Te ośrodki kierują się własnym ustawodawstwem.
WSPÓŁPRACA MIĘDZYZAKONNA NA RZECZ KSZTAŁCENIA FORMATORÓW
I FORMATOREK
Posługa formacyjna
Posługa formacyjna, rzeczywisty „urząd kościelny” (Paweł VI), jest sztuką: „sztuką sztuk”[104]. Dla formatorów i formatorek stanowi nieustanny wysiłek poznawania młodzieży, połączony z pedagogicznymi i duchowymi umiejętnościami prowadzenia dziewcząt i chłopców i towarzyszenia im. Ich służba jest pośrednictwem określonym przez ścisłe odniesienie trynitarne: „Formacja jest zatem uczestnictwem w dziele Ojca, który za pośrednictwem Ducha kształtuje w sercach młodych mężczyzn i kobiet myśli i uczucia Syna”. W celu dokonywania takiego „aktywnego pośrednictwa”, „formatorzy i formatorki muszą być osobami doświadczonymi w poszukiwaniu Boga, aby mogły także innym towarzyszyć na tej drodze. (…) Ze światłem mądrości duchowej winni łączyć wiedzę uzyskaną dzięki ludzkim metodom, które mogą być pomocne zarówno w rozeznawaniu powołań, jak też w formacji nowego człowieka autentycznie wolnego”[105]. Zadanie to wymaga więc poważnego i rzetelnego przygotowania przyszłych formatorów oraz wspaniałomyślnego i całkowitego z ich strony poświęcenia się wypełnianiu obowiązku bycia naśladowcami Chrystusa w służbie braciom[106]. „Pomimo potrzeb natury duszpasterskiej i naglącej sytuacji, w której działają rodziny zakonne, nadrzędną pozostaje uważna troska w wyborze i przygotowaniu formatorów i formatorek. Chodzi tu bowiem o jeden z najtrudniejszych i najbardziej delikatnych urzędów. (…) Młodzi mężczyźni i kobiety przede wszystkim potrzebują nauczycieli, którzy byliby dla nich ludźmi Bożymi, pełnymi szacunku znawcami serc ludzkich i dróg Ducha, potrafiącymi odpowiedzieć na ich najgłębsze wymagania, pragnienia doświadczenia Boga, braterstwa oraz byliby w stanie wdrożyć ich w misję; potrzebują formatorów, którzy umieliby wychowywać do mądrości, do uległości i posłuszeństwa; do odczytywania znaków czasu i potrzeb ludzi oraz do udzielania im odpowiedzi z gorliwością i odwagą, w pełnej komunii eklezjalnej”[107].
Sumienny wybór i rzetelne przygotowanie formatorów
Aby dana Rodzina Zakonna miała do dyspozycji członków przygotowanych do pełnienia takiego urzędu, nadrzędnym zadaniem Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich i Żeńskich będzie sumienny wybór przyszłych formatorów. Kryteria wyboru, wymagane przymioty, przygotowanie i uzupełnianie kwalifikacji zostaną określone przez odpowiednie normy każdego instytutu i rozwinięte w Ratio institutionis.
Przełożeni zaproponują formatorowi programy i możliwości, które zapewnią konieczną formację teologiczną i pedagogiczną, duchową i humanistyczną, jak również kompetencje związane z zadaniami do wypełnienia w trakcie formacji. Formatorzy muszą być ekspertami szczególnie w dziedzinach, które odnoszą się do spuścizny duchowej Założyciela lub Założycielki.
Kongregacja ponownie zachęca Rodziny Zakonne do kontynuowania wysiłków mających na celu odpowiednie przygotowanie odpowiedzialnych za formację początkową i stałą.
Współpraca międzyzakonna
Doświadczenia współpracy międzyzakonnej ukazują szeroką panoramę możliwości przygotowania formatorów. Istnieją ośrodki na poziomie uniwersyteckim lub parauniwersyteckim z systematycznymi programami, które dają możliwość uzyskania tytułów akademickich lub zatwierdzonych przez Kongregację Edukacji Katolickiej; intensywne kursy trwające rok lub semestr, przeznaczone są przede wszystkim dla formatorek i formatorów rozpoczynających swoje zadanie i już włączonych we wspólnoty formacyjne. Proponowane są kursy uzupełniające, regularne spotkania dla formatorów i formatorek zajmujących się tą samą fazą formacji oraz sesje naukowe, wymiany doświadczeń i refleksji nad konkretnymi zagadnieniami wychowawczymi. Wiele z tych kursów jest organizowanych przez Konferencje Wyższych Przełożonych Zakonów Męskich i Żeńskich, inne – przez Stowarzyszenie instytutów bądź też są to inicjatywy popierane przez ośrodki specjalistyczne lub wydziały uniwersyteckie.
Wziąwszy pod uwagę naglące zapotrzebowanie na wykwalifikowanych formatorów, niniejsza Kongregacja zaprasza do wzmożenia współpracy między instytutami poprzez udostępnianie jedni drugim programów, doświadczeń oraz, jeśli to możliwe, najlepiej wykwalifikowanego personelu, w celu wzajemnego ubogacenia dla dobra instytutów, Kościoła i jego misji w świecie[108].
Kursy
Spośród kryteriów, według których organizowane są kursy, podkreśla się następujące:
a) Ich dokładne przygotowanie niech ma na celu uzdolnienie wychowawców do wypełniania zadania integralnej formacji zakonnika lub zakonnicy przy zachowaniu jedności i autentyczności osoby, rozwijając wszystkie wymiary konsekracji zakonnej i tej wynikającej z otrzymania sakramentu chrztu. Kursy zatem powinny przyczyniać się do przygotowania doktrynalnego, duchowego, kanonicznego i pedagogiczno-duszpasterskiego. W szczególności niech gwarantują rzetelną formację teologiczną, zwłaszcza na polu duchowości, moralności i życia zakonnego. Poza tym niech pomagają formatorom w uświadomieniu sobie organiczności procesu formacyjnego i celów właściwych jego poszczególnym etapom.
Kursy powinny być dla formatorów przede wszystkim pomocą w przekazywaniu sztuki teologicznego odczytywania znaków czasu[109] i rozpoznawania w ten sposób obecności, miłości i woli Boga we wszystkich rzeczach: w Objawieniu i Stworzeniu, w Kościele, w sakramentach i w osobach, w zwyczajnych i nadzwyczajnych okolicznościach życia, w doświadczeniach historii[110]. Powinny zatem być znaczącym przyczynkiem do zdobycia umiejętności pobudzania i wzmacniania głębokiej miłości do Osób Trójcy Przenajświętszej i do Eucharystii; jak również do Maryi, Matki Jezusa i Kościoła, oraz do świętych Założycieli. Powinny też prowadzić do głębszego życia modlitwą[111].
Ważne miejsce w programie kursów powinien mieć temat życia braterskiego i siostrzanego we wspólnocie oraz misji instytutów[112]. Program winien też zaproponować odpowiednie środki do umocnienia lub odnowienia ducha jedności i współodpowiedzialności między członkami, ducha apostolskiego i postawy sprawiedliwości, solidarności i miłosierdzia wobec najbardziej potrzebujących. „Od osób konsekrowanych oczekuje się, by były prawdziwymi mistrzami komunii i by żyły jej duchowością, jako «świadkowie i twórcy owej ‘wizji komunii’, która zgodnie z zamysłem Bożym stanowi zwieńczenie historii człowieka»”[113]. Należy podkreślać godność powołania osób świeckich i duchowieństwa diecezjalnego, wspierając współpracę z nimi oraz dzieląc się duchem i misją instytutu[114].
b) Kursy
– przyczyniają się do rozwijania w formatorach i formatorkach umiejętności nawiązywania więzi międzyludzkich, słuchania, rozeznawania powołań oraz wychowywania młodych i dorosłych do mądrości i do aktywnego działania.
– pomagają w rozwijaniu umiejętności kierownictwa duchowego i towarzyszenia pedagogicznego i psychologicznego, których cele i stopnie uczestnictwa różnicują się, składając się jednak razem na integralną dojrzałość osoby poświęconej Bogu. Powinny również proponować narzędzia potrzebne do zrozumienia wyjątkowych okoliczności i problemów życiowych i z pomocą ekspertów, jeśli zajdzie taka potrzeba, stawienia im czoła.
– powinny pomagać w odczytywaniu i rozumieniu różnych kontekstów kulturowych w celu uzyskania formacji zgodnej z wymogami kultury rodzimej zakonników i zakonnic lub kultury narodu, wśród którego pracują. Ważne jest, aby nauczyć się doceniać autentyczne wartości, które noszą znamię Ewangelii, bądź też są na nią otwarte i rozpoznawać te elementy, które muszą zostać oczyszczone lub odrzucone[115].
– powinny być pomocą w zrozumieniu i udzieleniu odpowiedzi na wyzwania, które Kościół napotyka w naszych czasach i w przyjęciu priorytetów duszpasterskich, które Ojciec święty i Biskupi zjednoczeni z nim poddają pod rozwagę wiernych. „Instytuty są więc powołane, aby odważnie podejmować twórczą inicjatywę oraz naśladować świętość swoich założycieli i założycielek, a w ten sposób odpowiadać na znaki czasu pojawiające się w dzisiejszym świecie. To powołanie jest przede wszystkim zachętą do wytrwania na drodze świętości mimo trudności materialnych i duchowych, jakie niesie codzienne życie”[116].
c) Niech formatorzy uczą się jak przygotować członków swoich wspólnot do zadania Nowej Ewangelizacji: głoszenia wszystkim ludziom Chrystusa i Dobrej Nowiny o Ojcu. To w szczególności zakłada konieczne przygotowanie do ewangelizacji kultury, do prowadzenia duszpasterstwa na rzecz życia, rodziny i solidarności, do opcji ewangelicznej na rzecz ubogich, formacji młodzieży, misji ad gentes, zaangażowania się w działalność ekumeniczną i dialog międzyreligijny, porozumienia społecznego itp.[117]. Niech uczą się odczytywać nadzieje i pytania młodych – synów i córek naszego czasu – którzy wstępują do wspólnot i niech przygotowują ich do ucieleśniania najlepszych wartości własnej epoki i odpowiadania świętością i czynną miłością na potrzeby czasów. Formowanie jest zawsze przygotowywaniem do służby, której Kościół i społeczeństwo potrzebują w danej epoce i w określonym środowisku kulturalnym.
Formacja integralna zatem, właśnie dlatego, że istota jej tkwi w wychowaniu w wierze i w dojrzewaniu do podejmowania zadań wynikających z konsekracji, musi także odpowiednio uwzględniać nowe formy ubóstwa i niesprawiedliwości naszego czasu. Kursy międzyzakonne mogą na tym polu być solidnym wsparciem dla formatorów i formatorek.
d) Kursy dla formatorów i formatorek powinny stanowić doświadczenie wzrostu duchowego i współdziałać z ich formacją stałą. Zadanie towarzyszenia młodym na drodze ich wzrostu obejmuje nieustanne zaproszenie Chrystusa, Mistrza i Nauczyciela, do wzmożenia życia modlitwy, bliskości z Nim i przyjęcia krzyża, który pieczętuje delikatny urząd formacji, pokładając ufność w Jego kierownictwie i w Jego łasce.
Dzieło formacji wyraża się w kroczeniu za „Chrystusem czystym, ubogim, posłusznym, oddanym modlitwie i misji[118], a w jego centrum znajduje się Misterium Paschalne. Zatem przygotowanie formatorów i formatorek nie może być jedynie intelektualne, doktrynalne, pastoralne i profesjonalne; jest ono przede wszystkim głębokim, ludzkim i zakonnym doświadczeniem uczestnictwa w tajemnicy Chrystusa poprzez pełne szacunku przybliżanie się do tajemnicy osoby ludzkiej. W Chrystusie jest doświadczenie synostwa wobec Ojca i uległości wobec Ducha, braterstwa i współuczestnictwa, ojcostwa i macierzyństwa w Duchu: „Dzieci moje, oto ponownie w bólach was rodzę, aż Chrystus się w was ukształtuje” (Ga 4,19). Dobrze, aby formatorzy mogli w tym świetle spotykać się ze sobą jako osoby konsekrowane. Spotkania takie pomogą konfrontować ich drogę wiary, ułatwią wspólną modlitwę, otworzą na działanie Słowa i będą okazją do celebrowania Eucharystii. Formatorzy będą mogli ubogacić się doświadczeniem miłości i mądrości Mistrza, który poprzez wylanie swojego Ducha i macierzyńskie działanie Maryi, kontynuuje swoje dzieło również, i to w sposób szczególny, przez ich pośrednictwo w życiu i doświadczeniach tych, którym pomagają żyć jako „współobywatele świętych i domownicy Boga” (Ef 2,19).
ZAKOŃCZENIE
„Świadomość obecnej sytuacji oraz naszej odpowiedzialności wymaga zapewnienia młodym zakonnikom i zakonnicom odpowiedniej, pełnej formacji, w dynamicznej wierności Chrystusowi i Kościołowi, charyzmatowi Założyciela i naszym czasom”[119].
Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, proponując kryteria i wytyczne zaprezentowane w niniejszym dokumencie, miała na celu właściwą ocenę, uporządkowanie i poparcie szerokiego i wielorakiego doświadczenia na polu współpracy międzyzakonnej, którą Sobór Watykański II doprowadził do dojrzałości i która rozwinęła się w ostatnich latach.
Współpraca międzyzakonna, która pobudza do dzielenia się darami charyzmatycznymi, szanuje ich różnorodność i służy im, jest konkretną odpowiedzią na wołanie Kościoła o pomoc dla zakonnika i zakonnicy w kształtowaniu siebie, realizując jedność własnego życia w Chrystusie za pośrednictwem Ducha[120]. W istocie bowiem, osoby konsekrowane są wezwane do włączenia się w świat współczesny, aby dać pozytywne świadectwo pełni ludzkiej i chrześcijańskiej, według formy życia wybranej przez Chrystusa Pana, którą przyjęła Maryja Dziewica[121] i którą On sam polecił swoim uczniom[122].
Zakonnicy i zakonnice wypełnią w ten sposób swoje posłannictwo chrześcijan wezwanych do tego, by być „żywą pamiątką życia i działania Jezusa”[123] i „pobudzonych przez Boga, by być pionierami na drogach misji i ścieżkach Ducha”[124]. Z nowym zapałem życiowym i mocą słowa, dzięki nowym metodom i środkom realizacji ich dzieła, będą wiernymi i odważnymi współpracownikami Boga, znakami nadziei w „służbie człowiekowi, ukazując mu miłość Boga, który objawił się w Jezusie Chrystusie”[125].
Dnia 31 października 1998 roku Ojciec święty zatwierdził powyższy dokument Kongregacji Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego i polecił jego publikację.
Rzym, 8 grudzień 1998, uroczystość Niepokalanego Poczęcia NMP.
Eduardo Kard. Martinez Somalo, Prefekt
Abp Piergiorgio Silvano Nesti, Sekretarz
tekst polski: Libreria Editrice Vaticana, Watykan 1999
tekst włoski: Ench Vat XVII, 1806-1895
[1] Por. LG 7; ChL 21. 24.
[2] Por. LG 43-44; VC 1-3.
[3] Kongregacja Instytutów Życia Konsekrowanego i Stowarzyszeń Życia Apostolskiego, Instr. Potissimum institutioni (2 lutego 1990).
[4] Por. PC 8; kan. 675.
[5] PI 98-100.
[6] PI 72-85.
[7] Za formacyjne „ośrodki międzyzakonne” uważa się różne formy współpracy między instytutami życia konsekrowanego w służbie formacji.
[8] Jan Paweł II, Przesłanie do XIV Zgromadzenia Generalnego Konferencji Osób Konsekrowanych Brazylii CRB (11 lipca 1986): InsegnamentiIX/2 (1986), s. 239.
[9] Tamże, 4, s. 242; por. VC 53.
[10] Tamże, 4, s. 242.
[11] Por. PC 18; ET 52; VC 68.
[12] Por. RMis 2; VC 67, 73.
[13] Por. PC 1; RPU 22; ChL 18-21, 32.
[14] Por. kan. 646-653, 659-661.
[15] Por. MR 11.
[16] Por. MR 14 b; kan. 574 § 1; VC 4-5, 29, 33-34.
[17] VC 37.
[18] Por. PC 1; kan. 577; VC 19, 47-48.
[19] MR 11.
[20] Por. kan. 586 §2; VC 48.
[21] Por. kan. 587 § 1; 646, 659.
[22] Por. PI 46, 90-91; kan. 577.
[23] Jan Paweł II, Przemówienie Ojca świętego do Konferencji Biskupów Brazylii Regionu Północ-Wschód 2 (11 lipca 1995), „L’Osservatore Romano”, 12 lipca 1995, s. 5.
[24] Por. kan. 646-653 o formacji nowicjuszy; kan. 659-660 o formacji profesów czasowych; kan. 661 o formacji stałej.
[25] Por. VC 52, 53.
[26] PC 2; kan. 576, 578.
[27] VC 3; por. VC 29.
[28] LG 44; MR 11; kan. 576-578, 587 § 1; VC 25, 35, 92-95.
[29] Por. VC 52.
[30] Por. VC 66, 93; Nuove vocazioni per una nuova Europa, Dokument końcowy Kongresu, Rzym 10-15 maja 1997, n. 15-19.
[31] Por. Św. Tomasz z Akwinu, Summa theologiae, IIa-IIae q. 184, a. 4.
[32] Por. VC 52.
[33] Jan Paweł II, Przemówienie do Konferencji Przełożonych Generalnych Zgromadzeń Żeńskich (UISG), Rzym (18 maja 1995), InsegnamentiXVIII/1 (1995), s. 1323.
[34] Por. VC 73.
[35] Por. kan. 659 § 2 i § 3; PI 103.
[36] Jan Paweł II, Przemówienie Ojca świętego do Konferencji Biskupów Brazylii Regionu Północ-Wschód 2 CNBB (11 lipca 1995), „L’Osservatore Romano”, 12 lipca 1995, s. 5.
[37] Por. PI 99.
[38] Por. EE 47; PI 60.
[39] Por. PI 26-27.
[40] VFC 43.
[41] Jan Paweł II, Przemówienie do sióstr zakonnych, Florianopolis, Brasile (18 października 1991), Insegnamenti XIV/2 (1991), s. 928.
[42] Por EE III § 12; MR 46; RPU 9; kan. 659, 665 § 1.
[43] W tym dokumencie formacyjnymi ośrodkami międzyzakonnymi – jak już to zostało wyjaśnione w n. 7 – są nazwane wszystkie instytucje międzyzakonne, które współpracują w dziedzinie formacji własnych członków, oferując kursy uzupełniające bądź też pełne programy studiów. Ośrodki natomiast, które dają pełną formację akademicką, w niniejszym dokumencie nazywane będą „instytutami teologicznymi” lub/i „formacją filozoficzną i teologiczną”.
[44] PC 23.
[45] Por. PI 98-100.
[46] Por. MR 28, 31; VC 46, 50.
[47] Por. Jan Paweł II, Przemówienie Ojca świętego do Konferencji Biskupów Brazylii Regionu Północ-Wschód 2 CNBB (11 lipca 1995), „L’Osservatore Romano”, 12 lipca 1995, s. 5.
[48] Por. kan. 646, 659-661; PDV 42-59.
[49] Por. OT 14; VC 14-16.
[50] VC 49; por. PI 24-25.
[51] Por. PI 42-44.
[52] Por. RC 4.
[53] Por PI 45; kan. 646.
[54] Por. kan. 646; 652 § 2, § 3, § 4.
[55] Jan Paweł II, Przemówienie Ojca świętego do Konferencji Biskupów Brazylii Regionu Północ-Wschód 2 CNBB (11 lipca 1995), „L’Osservatore Romano”, 12 lipca 1995, s. 5.
[56] Por. kan. 652 § 2.
[57] Por. kan. 646, 648, 652 § 5.
[58] Por. VC 46, 52.
[59] Por. kan. 652 § 1.
[60] Por. PI 13, 39-41.
[61] Por. kan. 659-661; PI 58.
[62] Por. PI 58-65.
[63] PI 60.
[64] Por. VC 16, 65.
[65] Por. PI 35-38.
[66] VC 67.
[67] Por. MR 18, 36, 37, 40, 56-58; kan. 675 § 3, 687, 680, 681 § 1; VC 16, 31, 54-55.
[68] Por. VC 102.
[69] Por. RPU.
[70] Por. PI 64.
[71] VC 69.
[72] Por. PI 70.
[73] VC 70-71.
[74] Por. VFC 43, 54-57; VC 64.
[75] Por. PI 66-71; PC 69-71.
[76] Kan. 661.
[77] Por. kan. 659-660.
[78] Por. MR 31.
[79] Por. Jan Paweł II, Posynodalna Adhort. apost. Ecclesia in Ąfrica (14 września 1995), 55-71.
[80] Konieczne jest rozróżnienie instytutów teologicznych – o których jest mowa w niniejszym dokumencie – od wyższych instytutów teologicznych, które są erygowane przez Stolicę Świętą i współpracują z jakimś Fakultetem Teologicznym. Por. Prawodawstwo dla Instytutów Wyższych Nauk Religijnych, Seminarium, 1 (1991), s. 194-201.
[81] Por. Jan Paweł II, Konstytucja apostolska Sapientia Christiana (15 kwietnia 1979), Cz. I: Norme comuni, art. 62 § 1; Cz. II: Kongregacja Wychowania Katolickiego, Norme applicative, tejże Kongregacji art. 47.
[82] MR 31.
[83] Por. kan. 237 § 2. Ze względu na brak odpowiedniej normy dotyczącej przedmiotu, odnośniki kanoniczne należy interpretować „przez analogię”.
[84] Por. Jan Paweł II, Konst. apost. o Kurii rzymskiej Pastor Bonus (28 czerwca 1988), art. 108 § 2.
[85] Por. Sapientia Christiana, Cz. I: Norme comuni, art. 62, Cz. II: Norme applicative, art. 47.
[86] Por. Sapientia Christiana, Cz. I: Norme comuni, art. 24.
[87] Por. kan. 833.
[88] Por. kan. 812.
[89] MR 31.
[90] Por. VC 50.
[91] Por. VC 48-50.
[92] PDV 53.
[93] kan. 252 § 1.
[94] Por. kan. 250, 252-258,1032.
[95] Por. OT Proemio; RFIS I: 1-4; PI 108-109.
[96] Por. kan. 242; RFIS I, 2.
[97] Por. VC 50.
[98] Por. PDV 61.
[99] PDV 67.
[100] Por. kan. 254.
[101] Por. kan. 812.
[102] Por. kan. 248, 253; Jan Paweł II, Konst. apost. Ex corde Ecclesiae, o Uniwersytetach Katolickich (15 sierpnia 1990), Cz. II: Norme generali,art. 4, 3; Kongregacja Nauki Wiary, Instr. Donum Veritatis o powołaniu eklezjalnym teologa (24 maja 1990), 6, 7.
[103] Por. kan. 586.
[104] RFIS V, 30.
[105] VC 66.
[106] Por. 1 Kor 11,1; 1 Tes 1,6.
[107] Jan Paweł II, Przesłanie do XIV Zgromadzenia Generalnego Konferencji Osób Konsekrowanych Brazylii CRB (11 lipca 1986): InsegnamentiIX/2 (1986), s. 242; Por. Jan Paweł II, Przemówienie na Konferencji Plenarnej CIVCSVA (1 grudnia 1988): Insegnamenti XI/4 (1988), s. 1703-1706.
[108] Por. Kongregacja Edukacji Katolickiej, Wytyczne do przygotowania wychowawców w Seminariach (4 listopada 1993), 79, 82; CD 5, 35; MR31, 37; VC 53.
[109] Por. VC 73, 94.
[110] Por. VC 53.
[111] Por. VC 94, 95.
[112] Por. VC 41-41, 72.
[113] VC 46; por. RPU 24.
[114] Por. MR 37; VC 4, 15, 31, 56.
[115] Por. VC 78-80.
[116] VC 37.
[117] Por. VC 77-83, 96-99, 101-103.
[118] VC 77.
[119] Jan Paweł II, Przesłanie do XIV Zgromadzenia Generalnego Konferencji Osób Konsekrowanych Brazylii CRB (11 lipca 1986): InsegnamentiIX/2 (1986), s. 241.
[120] Por. PI 1.
[121] Por. LG 46; VC 18.
[122] Por. LG 44.
[123] VC 22.
[124] Jan Paweł II, Przesłanie do XIV Zgromadzenia Generalnego Konferencji Osób Konsekrowanych Brazylii CRB (11 lipca 1986): InsegnamentiX/2 (1986), s. 238.
[125] Por. RMis 2; VC 110.