Innocenty Marek Rusecki OFM
550 LAT DZIAŁALNOŚCI OJCÓW BERNARDYNÓW W POLSCE (1453-2003)
Studia Franciszkańskie 13(2003) s. 465-479
Wprowadzenie
Niniejszy artykuł pragnie ukazać działalność Ojców Bernardynów na przestrzeni 550 lat swojej działalności. W roku wielkiego jubileuszu ze wszech miar wydaje się słuszne, aby przynajmniej w zarysie ukazać pracę wielu pokoleń zakonników, a tym samym ich wkład w kształtowanie postaw religijnych, obywatelskich i patriotycznych w narodzie polskim.
Bracia Mniejsi w Polsce
Zanim przedstawiona zostanie historia Obserwantów-Bernardynów w Polsce, trzeba wspomnieć, iż zakonnicy św. Franciszka na ziemie polskie przybyli już w 1236 roku. W Polsce franciszkanie włączyli się w nurt konwentualizmu, dlatego do ich nazwy dodawano – konwentualni. Pierwsze ich klasztory powstały we Wrocławiu i Krakowie dzięki poparciu książąt: Henryka Brodatego, Henryka Pobożnego, Bolesława Wstydliwego oraz jego żony Kingi i siostry Salomei. Powstające klasztory stały się punktem oparcia dla rozwoju życia franciszkańskiego, między innymi w Wielkopolsce, gdzie ich protektorami byli Bolesław Pobożny i jego żona Jolanta, młodsza siostra Kingi. Franciszkanie otrzymywali fundacje przede wszystkim w miastach, a ich fundatorami byli głównie mieszczanie i duchowieństwo. Liczba fundacji rosła w błyskawicznym tempie. Temu szybkiemu rozwojowi zakonu św. Franciszka na ziemiach polskich sprzyjały m.in. następujące czynniki: ścisłe powiązanie franciszkanów z rodem Piastów i dworami książęcymi, fascynacja wielu kobiet tego samego rodu ideałami franciszkańskimi, silna więź zakonników z miejscowym społeczeństwem poprzez kult rodzimych świętych franciszkańskich, przychylne i życzliwe stanowisko biskupów i duchowieństwa świeckiego, jak również potrzeba religijna środowisk miejskich i dobre przygotowanie duszpasterskie braci oraz nowe formy pracy duszpasterskiej[1].
Oprócz pracy duszpasterskiej w Polsce franciszkanie prowadzili misje zewnętrzne na Rusi Czerwonej, kiedy te tereny były opanowane przez Kazimierza Wielkiego, i na Litwie po zawarciu unii z Polską. Zakładali tam też swoje konwenty, m.in. we Lwowie, Przemyślu, Haliczu. Później zaś w Sanoku, Krośnie, Gródku i Kamieńcu. Klasztory polskie należały wówczas do prowincji czesko-polskiej, która w 1517 roku liczyła 7 kustodii i 38 konwentów, w tym 3 kustodie polskie: krakowska, gnieźnieńska i opolska, ogólnie 16 klasztorów[2].
Bernardyni-Obserwanci w Polsce
Ożywiona działalność św. Jana Kapistrana, który przybył do Polski 28 sierpnia 1453 roku, jeszcze bardziej przybliżyła społeczeństwu ideały franciszkańskie. Oczekiwanie i powitanie tak dostojnego gościa wypadło bardzo uroczyście. Kronikarze tak opisują to wydarzenie:
Wyszły naprzeciwko temu błogosławionemu mężowi nie tylko zakony, ale wszystko duchowieństwo miasta Krakowa i magistrat w procesji, z chorągwiami, a mieszczanie, mężczyźni i niewiasty wylegli tłumnie na dwie mile. Wyruszyło całe nieledwie miasto, a Kazimierz z Zofją i Zbigniew, kardynał i biskup krakowski, z wielkim zastępem rycerstwa i duchowieństwa w polu przed Kleparzem go przyjmują z wielką chwałą prowadzą do miasta. Wielka była z jego przybycia radość duchowieństwa i ludu, dlatego i wszelki człowiek wysypał się naprzeciw niemu …[3].
W Krakowie bracia zamieszkali w kamienicy na rynku, której właścicielem był Jerzy Sworc. Mszy św. Jan Kapistran nie odprawiał w kościele, ale na zewnątrz przy kościele św. Wojciecha. Dopiero kiedy nadeszła zima i mrozy, przeniósł się do kościoła Mariackiego. Po Mszy św. wchodził na beczkę i głosił kazania, które trwały do dwóch godzin w języku łacińskim. Ludzie bardzo licznie gromadzili się na kazaniach Jana. Niektórzy kronikarze opisują, iż na kazaniach dochodziło do 20-30 tysięcy wiernych[4].
Jan Kapistran kiedy przybył do Polski, miał 67 lat. Był niskiego wzrostu, umartwionej postury. Nosił długą brodę. Wygląd świadczył o jego sposobie życia. Prowadził bowiem niezwykle surowy tryb życia. Nosił na gołym ciele włosiennicę. Zawsze chodził boso w habicie z grubego sukna. Mięsa nie spożywał i nie pił wina. Nie używał lekarstw nawet w czasie największych dolegliwości. Sypiał również bardzo mało[5].
Jego kazania pełne ewangelicznego żaru wywoływały dwojaki skutek. Najpierw powodowały wielkie nawrócenie. Ludzie rezygnowali z dotychczasowego trybu życia przesyconego wieloma nadużyciami, błędami i zepsuciem. Jego biograf pisze, iż również w Krakowie popalono „narzędzia zbytku”. Drugim skutkiem było to, iż wielu młodych i gorących serc zapragnęło żyć według wskazań św. Franciszka. Dzięki temu bardzo szybko powstał pierwszy klasztor obserwancki w krakowskim grodzie, zaledwie 10 dni od przybycia Jana Kapistrana do Krakowa. Kardynał Zbigniew Oleśnicki podarował plac pod budowę klasztoru, który później został powiększony o darowiznę królewską. Trzeba zaznaczyć, że zakonników franciszkańskich nazywano w Polsce bernardynami, od pierwszego klasztoru na Stradomiu, który był pod wezwaniem św. Bernardyna ze Sieny. I choć sami nazywali siebie Obserwantami, to również używali nazwy Bernardyni, którą posługiwało się społeczeństwo[6].
W krótkim czasie zdobyli szereg fundacji w całej Polsce, co przyczyniło się do wielkiego rozwoju nowej rodziny franciszkańskiej. Po pierwszej fundacji w Krakowie powstawały nowe klasztory, jak np. w Warszawie, Poznaniu, Wschowie, Kościanie, Kobylinie, Tarnowie, Kaliszu, Kole, Łowiczu, Warcie, Radomiu i Bydgoszczy. Okres reformacji przyhamował rozwój Bernardynów w Polsce. Jednak już od końca XVI wieku, za panowania Stefana Batorego i później Zygmunta III, rozpoczął się nowy okres ich świetności, który należy łączyć ze zwycięstwem kontrreformacji w Polsce. Powstawały wówczas nowe fundacje, jak w Wielkopolsce: w Złoczewie, Nowym Dworze, Sierakowie, Piotrkowie Trybunalskim, Ostrzeszowie, w Małopolsce: w Kalwarii Zebrzydowskiej, Bochni, Karczówce pod Kielcami i Alwerni. Na Mazowszu i Warmii konwenty powstały: w Przasnyszu, Łęczycy, Ostrołęce, Grodzisku, Wieluniu, Czerniakowie i Strzegocinie[7]. Wymienione wyżej fundacje, aczkolwiek nie wszystkie, świadczą o imponującym rozwoju Bernardynów. Liczba klasztorów i zakonników wciąż wzrastała.
Szczególnie prężna była ekspansja Bernardynów w drugiej połowie XV wieku na wschodnie rubieże Rzeczypospolitej, która zasadniczo biegła dwiema drogami. Pierwsza biegła wzdłuż Karpat przez Ruś Czerwoną w kierunku Kijowa, zaś druga przez Litwę i Białoruś, w kierunku Smoleńska. Tworzące się na tamtych terenach konwenty bernardyńskie należały do powstałej kustodii, z siedzibą we Lwowie. Liczba nowych fundacji na wschodnich terenach Rzeczypospolitej przeżywała krótki okres zastoju spowodowany reformacją i przechodzeniem dotychczasowych fundatorów na protestantyzm. Jednakże już pod koniec XVI wieku rozpoczęła się nowa fala fundacji konwentów bernardyńskich, która trwała do 1648 roku. Biorąc pod uwagę czas powstawania fundacji na wschodzie, należy je wymienić w następującej kolejności: 1460 – Lublin i Lwów, 1465 – Przeworsk, 1471 – Sambor, 1599 – Sokal, 1604 – Zasław, 1605 – Brześć Litewski, 1608 – Leżajsk, 1610 – Husiatyn, 1614 – Dubno, 1623 – Kijów, 1627 – Łuków i Zbaraż, 1628 – Janówka i Machnówka, 1629 – Rzeszów, 1634 – Bukaczowce, 1635 – Łubnie i Strzeliska, 1637 – Leszniów i Uładówka, 1638 – Fastów, 1640 – Mańkówka i Romny, ok. 1643 – Baturyn i 1645 – Łuck. Fundatorami tych klasztorów byli magnaci, szlachta, biskupi i mieszczanie[8].
Intensywny rozwój Bernardynów w pierwszej połowie XVII wieku doprowadził do ich podziału. W tym okresie pojawili się w Polsce pierwsi Reformaci, którzy dążyli do przejmowania klasztorów obserwanckich. Bernardyni jednakże zachowali stan liczebny swoich klasztorów dzięki staraniom ówczesnego prowincjała o. Bonawentury Krzećka i wysłanego do Rzymu w tym celu Krzysztofa Scipio Campo. Za sprawą Antoniego Strozzi, komisarza i wizytatora zakonu w Polsce, doszło jednak do podziału prowincji bernardyńskiej na kapitule w Warszawie 20 lutego 1628 roku. W wyniku tego podziału z jednej dotychczasowej prowincji bernardyńskiej powstały cztery, a mianowicie: Małopolska, Wielkopolska, Ruska i Litewska. Na szczęście został on unieważniony przez Bernardynów na kapitule w Lublinie 22 lipca 1630 roku, gdzie Prowincje: Ruską, Małopolską i Litewską połączono w jedną prowincję. Nie trwało to jednak długo, bo wkrótce liczne fundacje konwentów na wschodnich terenach Polski sprawiły, iż wrócono do podziału tej prowincji. Dokonano tego na kapitule zakonnej we Lwowie w 1637 roku, w wyniku której wyodrębniła się trzecia – Prowincja Ruska. Ogólnie rzecz ujmując, powstały w ten sposób trzy prowincje: Wielkopolska, Polska, nazywana również Małopolską lub Małopolsko-Litewską oraz Ruska[9]. Ostatni podział dokonał się w 1731 roku, kiedy z klasztorów litewskich, należących do Prowincji Małopolskiej, erygowano nową Prowincję Litewską[10].
W Prowincji Wielkopolskiej pod koniec istnienia Rzeczypospolitej (1765) było 37 fundacji: Poznań (klasztor kustodialny), Kościan, Wschowa, Kobylin, Kalisz, Koło, Warta, Bydgoszcz, Kazimierz Biskupi, Nowe, Sieraków, Świecie, Koźmin, Górka Klasztorna, Ostrzeszów, Grodzisk Wielkopolski, Gołańcz, Zamarte, Warszawa (klasztor kustodialny), Toruń, Łowicz, Skępe, Lubawa, Przasnysz, Barczewo, Złoczew, Piotrków Trybunalski, Łęczyca, Widawa, Ostrołęka, Stoczek, Kadyny, Ratowo, Czerniaków, Strzegocin, Wieluń i Łobżenica[11].
W tym czasie Prowincja Małopolska liczyła 18 klasztorów: Kraków (klasztor kustodialny), Tarnów, Św. Katarzyna, Opatów, Radom, Przyrów, Alwernia, Bochnia, Kalwaria Zebrzydowska, Praga k. Warszawy, Kazanów, Piotrkowice, Kielce (Karczówka), Góra Kalwaria (klasztor kustodialny), Kraków (Żłóbek), Paradyż, Krześlin, Kobyłka. Rezydencjami były placówki: w Wieliczce, Olkuszu i Słupowie[12].
Prowincja litewska obejmowała w 1772 roku 34 klasztory: Wilno, Kowno, Tykocin, Grodno, Kretynga, Cytowiany, Telsze, Budsław, Dąbrówna, Troki, Iwie, Druja, Orsza, Witebsk, Datnów, Smoleńsk, Mohylów, Bienica, Mikulin, Nieśwież, Mińsk, Słonim, Hłusk, Mozyrz, Traszkuny, Wołożyn, Berezyna, Połock, Pińsk, Słuck, Mścisław, Sieliszcze, Jurewicze i Wielona[13]. Warto zauważyć, że o. Norbert Golichowski dolicza jeszcze ponad 70 domów bernardyńskich w tej prowincji, które nie były formalnymi domami zakonnymi, lecz placówkami duszpasterskimi, jak parafie i kapelanie (dworskie i obozowe). Znajdowały się one w diecezjach: wileńskiej, żmudzkiej, mohylewskiej i tyraspolskiej[14].
W 1772 roku Prowincja Ruska miała 30 klasztorów: Lwów (klasztor kustodialny), Lublin (klasztor kustodialny), Przeworsk, Sambor, Sokal, Zasław, Leżajsk, Brześć Litewski, Husiatyn, Dubno, Łuków, Janówka, Rzeszów, Zbaraż, Leszniów, Radecznica, Łuck, Brzeżany, Józefów, Krystynopol, Warkowice, Kustyń, Fraga, Gwoździec, Dukla, Cudnów, Jarmolińce, Jeleniec, Żytomierz, Janów. Wojny kozackie zniszczyły 9 fundacji bernardyńskich: w Baturynie, Kijowie, Machnówce, Bukaczowcach, Uładówce, Romnach, Fastowie oraz dwóch miejscowościach, które w aktach mają nazwy: Conventus Mankoviensis i Conventus Strzeliciensis. Przez pewien czas należał do tej Prowincji klasztor w Nowym Dworze na Mazowszu, tj. w latach 1628-1630, a potem wszedł w skład Prowincji Wielkopolskiej. Został jednak opuszczony przez Bernardynów w 1635 roku[15].
Wszystkich formalnych klasztorów bernardyńskich na ziemiach Rzeczypospolitej w chwili I rozbioru było 118, nie licząc placówek duszpasterskich. Uwzględniając zaś wszystkie fundacje na rzecz Bernardynów, liczba klasztorów wynosiła 129[16].
Polityka zaborców względem klasztorów bernardyńskich, i nie tylko bernardyńskich, doprowadziła do całego szeregu kasat[17]. W zaborze pruskim i rosyjskim doszło w zasadzie do kasaty wszystkich klasztorów, z wyjątkiem klasztorów etatowych (Koło i Kretynga na Litwie i Zasław na Ukrainie)[18]. Wolnej Polski doczekały tylko klasztory Prowincji Galicyjskiej, która powstała w 1785 roku z klasztorów, jakie znalazły się po I rozbiorze Polski pod panowaniem austriackim[19].
Ważnym wydarzeniem u schyłku XIX wieku dla bernardyńskiej Prowincji Galicyjskiej było jej połączenie z reformacką Prowincją Galicyjską. To konsekwencja konstytucji apostolskiej Leona XIII „Felicitate quadam” z 4 października 1897 roku. Konstytucja ta likwidowała wszelkie odrębności, jakie na przestrzeni historii pojawiły się między Dyskalceatami, Rekolektami i Reformatami oraz proponowała, aby poszczególne prowincje łączyły się z prowincjami Obserwantów (Bernardynów), jeśli istnieją na tym samym terenie[20]. Do połączenia doszło także w Galicji, gdzie istniały dwie prowincje: bernardyńska (obserwancka) i reformacka. Na wspólnym posiedzeniu obu zarządów prowincji, który odbył się 14 września 1899 roku we Lwowie, wizytator generalny o. Dawid Fleming odczytał dekret zjednoczeniowy[21]. Wizytator generalny podał do wiadomości dekret generała zakonu z dnia 26 lipca 1899 roku, w którym został umieszczony zarząd nowej prowincji, mianowany przez papieża. Prowincjałem został o. Łukasz Dankiewicz (były Bernardyn), kustoszem o. Joachim Maciejczyk (były Reformata). Definitorami ze strony bernardyńskiej zostali – o. Sabin Figus i o. Euzebiusz Stateczny, natomiast ze strony reformackiej – o. Maurycy Wilczyński i o. Zygmunt Janicki. Zjednoczonej prowincji przywrócono nazwę dotychczasowej Prowincji Bernardynów – Niepokalanego Poczęcia NMP[22].
Wzajemne pretensje i nieporozumienia w 1911 roku doprowadziły do rozdziału unii, a w konsekwencji powrót do poprzedniego stanu. Powstały więc dawne prowincje zakonne Bernardynów i Reformatów[23].
Po pierwszej wojnie światowej Prowincja Galicyjska rozszerzyła się częściowo na klasztory innych zaborów i dokonała otwarcia nowych domów. W 1939 roku pod jurysdykcją tejże prowincji znalazły się następujące klasztory: Lwów i rezydencja w Sichowie, Kraków, Koło, Radom, Skępe, Sokal, Kalwaria Zebrzydowska, Leżajsk, Rzeszów, Piotrków Trybunalski, Zbaraż i rezydencje (Stryjówka, Jacowce, Maksymówka, Sieniawa, Zarudeczko, Kretowce), Radecznica i rezydencja w Zawalowie, Gwoździec i rezydencje (Soroki i Dżurków), Dukla, Tarnów, Przeworsk, Warta, Sambor, Opatów, Zasław (do 1931 roku), Husiatyn, Alwernia, Dubno (do 1928 roku), Leszniów, Brzeżany, Fraga, Łódź, Zakopane, Prefektura Apostolska w Japonii (Toyohara, Maoka, Odomari)[24].
Prowincja Bernardynów w tym okresie rozwijała się prężnie. Przybywało zakonników, których liczba w 1939 roku wynosiła 368, w tym 122 ojców, 68 kleryków, 13 nowicjuszy-kleryków, 94 braci, 21 nowicjuszy-braci oraz 144 uczniów w kolegium w Radecznicy[25].
Obecnie Bernardyni w Polsce posiadają klasztory w miejscowościach takich jak: Kraków, Tarnów, Przeworsk, Żórawiczki, Jelna, Radom, Skępe, Kalwaria Zebrzydowska, Leżajsk, Rzeszów, Piotrków Trybunalski, Łódź, Koło, Warta, Opatów, Alwernia, Łęczyca, Radecznica, Warszawa-Czerniaków, Dukla, Zakopane i Hrubieszów[26].
Zakon Sióstr Bernardynek
Bernardyni dali początek Zakonowi Sióstr Bernardynek, który jest najstarszym polskim zakonem żeńskim. Początkami swymi sięga roku 1453, kiedy do Polski przybył św. Jan Kapistran. Wtedy nie tylko mężczyźni pragnęli żyć i naśladować św. Franciszka z Asyżu, lecz również kobiety. Początkowo zachowywały Regułę III Zakonu św. Franciszka, założonego dla ludzi żyjących w świecie. Z czasem zaczęły organizować się we wspólnoty zakonne i w ten sposób dały początek Bernardynkom[27] . Ich głównym celem była modlitwa. Siostry codziennie uczestniczyły we Mszy św., odprawiały rozmyślanie, chórowo odmawiały brewiarz. Od początku skłaniały się do życia kontemplacyjnego, wiemy jednak, że przez ponad 100 lat nie prowadziły życia klauzurowego. Oprócz modlitwy siostry zajmowały się również pracami ręcznymi, głównie haftem kościelnym lub wychowywaniem i nauczaniem dziewcząt[28].
Żeński zakon sióstr Bernardynek został uformowany przez Bernardynów i zawsze był pod ich jurysdykcją. Przed rozbiorami w Polsce było 22 klasztory Bernardynek. W Prowincji Wielkopolskiej miały klasztory w miejscowościach takich jak: Poznań, Wieluń, Warta, Kalisz, Przasnysz, Warszawa, Łowicz. W Prowincji Małopolskiej miały klasztory: w Krakowie (św. Agnieszka), w Krakowie (św. Józef), w Krakowie (Koletki), w Tarnowie, na Pradze k. Warszawy, w Drzewicy. W Prowincji Litewskiej klasztory Bernardynek były w miejscowościach: Wilno (św. Michał), Wilno (św. Koleta), Kowno, Mińsk, Grodno, Słonim. W Prowincji Ruskiej były trzy klasztory: we Lwowie, w Lublinie, w Brześciu Litewskim[29].
Burze dziejowe XVIII-XIX wieku sprawiły, iż władze zaborcze poprzez różne przepisy ingerowały w sprawy wewnętrzne Bernardynek, niszcząc tym samym szereg fundacji. Została również przerwana więź jurysdykcyjna z Bernardynami. Ostatecznie okres zaborów przeżyły tylko trzy klasztory – Kraków, Święta Katarzyna i Wieluń, a więź jurysdykcyjna z Bernardynami przetrwała tylko w Krakowie[30].
Po odzyskaniu niepodległości zakon odrodził się na nowo. Obecnie posiada dziewięć klasztorów: w Brzezinach, Chęcinach, Krakowie, Łowiczu, Łodzi, Świętej Katarzynie, Warcie, Wieluniu i Zakliczynie. Klasztory te w 1959 roku utworzyły Federację pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP[31].
Obecnie Bernardynki prowadzą życie wyłącznie kontemplacyjne. Codzienne uczestniczą we Mszy św., rozmyślaniu, odmawianiu Liturgii Godzin w chórze, w adoracji Najśw. Sakramentu. Zajmują się również drobnymi pracami ręcznymi.
Działalność Bernardynów
Od początku swojej działalności bernardyńscy zakonnicy starali się być jak najbliżej społeczeństwa i jego problemów. Wśród licznych zakonów, działających na terenie historycznej Polski, żaden tak mocno nie wrósł w dzieje Ojczyzny jak Bernardyni, których określano mianem polskiego zakonu. Ich działalność to przede wszystkim: odprawianie Mszy św., udzielanie sakramentów oraz głoszenie słowa Bożego. Powstawanie konwentów na przedmieściach, wśród najbiedniejszej ludności o różnorodnym pochodzeniu, wpływało na wszechstronną działalność duszpasterską, nadając jej specyficzny charakter[32].
Bernardyni ogromne zasługi wnieśli na polu kaznodziejskim. Kiedy zaczynali swoją działalność w Polsce, mowa ojczysta była jeszcze bardzo uboga, ponieważ używano języka łacińskiego, języka ludzi wykształconych. Chociaż zakonnicy franciszkańscy działali już prawie od dwóch wieków w duszpasterstwie, nie mogli wpłynąć pozytywnie na ożywienie życia religijnego w społeczeństwie. Zasadniczą przyczyną był fakt, że po napadach tatarskich w XIII wieku polskie miasta wyludniały się i ulegały kolonizacji niemieckiej, co spowodowało wprowadzenie do mowy potocznej języka niemieckiego[33].
Wspomnieć należy, iż głównym polem działalności zakonów mendykanckich była praca wśród wiernych, polegająca na nauczaniu słowem i przykładem. Mówiąc o działalności kaznodziejskiej Bernardynów, trzeba również podkreślić ogromne zasługi na polu piśmienniczym. Na tę działalność wpłynęła zapewne obecność w szeregach obserwanckich ludzi wykształconych, pochodzących z kręgów uniwersyteckich, jak również z mieszczaństwa i szlachty. Bardzo mocno propagowano język polski, czego nie spotykano w działalności prawie żadnego innego zakonu. Ogólnie można stwierdzić, iż kulturalny i literacki dorobek Bernardynów szedł dwoma nurtami. Pierwszy nurt obejmował twórczość piśmienniczą na użytek wewnętrzny, ściśle związany z wewnętrznym życiem zakonnym, oraz drugi nurt przeznaczony dla wiernych, wśród których pierwsze miejsce zajmowała literatura religijna. Z tą działalnością prawdopodobnie można związać działalność pierwszej oficyny wydawniczej w Polsce, należącej prawdopodobnie do niejakiego Kacpra Straubego, drukarza rodem z Bawarii[34].
Działalność kaznodziejska w drugiej połowie XV wieku i na początku XVI stulecia przyniosła widoczne ożywienie religijnej gorliwości wiernych. Najwybitniejszą postacią na tym polu, w omawianym okresie, był błogosławiony Władysław z Gielniowa, który nie poprzestał na przekazywaniu żywego słowa, ale tworzył również pieśni, hymny i modlitwy w języku polskim. Zdawał sobie sprawę, jak wielkie znaczenie ma śpiew w życiu religijnym. Prawdopodobnie był autorem „Godzinek” śpiewanych bardzo chętnie przez wiernych, a wysławiających Niepokalane Poczęcie Najświętszej Maryi Panny. Największy rozgłos przyniósł mu poemat religijny „Zołtarz Jezusów, czyli piętnaście rozmyślań o Bożym umęczeniu”. Za jego przykładem szli inni współbracia, którzy również w podobny sposób tworzyli, co generalnie wpływało bardzo pozytywnie na życie religijne wiernych[35].
Praca duszpasterska, która stanowiła główne zadanie społeczności zakonnej Obserwantów, w późniejszych wiekach, tj. w XVII i XVIII, biegła nadal tym samym torem. Nawracano na katolicyzm protestantów i prawosławnych, o czym świadczą liczne świadectwa w kronikach klasztornych i w zachowanych „Libri convensorum”. Zawsze też służono pomocą duszpasterską w innych kościołach parafialnych. Dobrze rozwinięte kaznodziejstwo zjednywało Bernardynom licznych fundatorów i oddanych przyjaciół. W XVIII wieku Bernardyni na szeroką skalę zajęli się przeprowadzaniem misji parafialnych[36].
Przy klasztorach istniały różne bractwa: Niepokalanego Poczęcia NMP, św. Anny i Paska św. Franciszka. Prawie wszędzie istniał Trzeci Zakon św. Franciszka dla świeckich[37]. Bernardyni ponadto rozpowszechnili nabożeństwo Drogi Krzyżowej, które było propagowane przez „Kalwarie bernardyńskie” w Kalwarii Zebrzydowskiej, Górze Kalwarii koło Warszawy i Cytowianach na Litwie. Utworzyli również sanktuaria cierpiącego Pana Jezusa w Alwerni[38], Tarnowie[39] i Paradyżu koło Opoczna[40].
Obok kultu męki Pana Jezusa, bardzo prężnie rozwijał się kult maryjny. Te dwa filary duchowości były i są niezwykłe wśród duchowych synów św. Franciszka. Podobnie było u Obserwantów, gdzie powstawały liczne sanktuaria maryjne. Jak podają źródła, było ich około pięćdziesięciu. W sześciu kościołach ukoronowano łaskami słynące obrazy i rzeźby Matki Bożej. W Sokalu koronacja odbyła się w 1724 roku[41], w 1750 u Bernardynek w Wilnie[42], w 1752 w Leżajsku[43], w 1755 w Skępem[44], w 1763 w Rzeszowie[45] i w roku 1887 w Kalwarii Zebrzydowskiej[46].
Zakonnicy przyczynili się także do rozszerzenia kultu św. Antoniego z Padwy w sanktuariach w Brzeżanach, Orszy[47], Radecznicy[48], Ratowie[49], Samborze[50] i Zbarażu[51].
Bernardyni obok pracy duszpasterskiej zaangażowali się również w działalność oświatową. Szkolnictwo to rozwinęło się dopiero po pierwszym rozbiorze Polski. Jak już wspomniano wyżej, zakonnicy powołani byli przede wszystkim do pracy duszpasterskiej, dlatego działalność na polu oświatowym traktowali ubocznie, pozostawiając zakonom specjalnie do tego powołanym, np. jezuitom i pijarom. Oba te zakony zdominowały szkolnictwo polskie w XVII i XVIII wieku. Bernardyni natomiast do pierwszego rozbioru Rzeczypospolitej w 1772 roku nauczaniem młodzieży zajmowali się tylko sporadycznie, udzielając prywatnej nauki w klasztorach. O tej działalności niewiele wiadomo, jedynie np., że bernardyni od 1696 roku utrzymywali i prowadzili szkołę elementarną w Traszkunach, a pierwszy rozbiór Polski zastał istniejącą w Zbarażu szkołę niższą łacińską. Są pewne poszlaki, że na Litwie istniała szkoła parafialna w Wołożynie jak i podobna szkoła w Połocku[52].
Wypadki historyczne spowodowały, że zakonnicy podjęli szerszą pracę w szkolnictwie. Bez wątpienia przyczyną było też zniesienie jezuitów w 1773 roku i powstanie Komisji Edukacji Narodowej. Pod koniec XVIII stulecia i w XIX wieku bernardyni prowadzili szereg szkół na rozległych obszarach historycznej Polski, we wszystkich swoich prowincjach zakonnych. W sumie ich liczba dochodziła do 45, z czego większość stanowiły szkoły elementarne. Średnich było tylko 10 i nazywano ich podwydziałowymi, powiatowymi lub gimnazjami. Bernardyńscy zakonnicy w tej działalności odznaczali się niezwykłą determinacją i poświęceniem w formowaniu młodego pokolenia Polaków, zarówno pod względem intelektualnym, wychowawczym, jak i obywatelskim[53].
Wśród rozmaitych działań i prac podejmowanych przez zakonników bernardyńskich, ważne miejsce zajmowała działalność charytatywna, która raz jeszcze potwierdza fakt społecznego zaangażowania Bernardynów. Działalność ta obejmowała zawsze grupy najbardziej potrzebujących. Nie wyróżniali się niczym szczególnym w tej dziedzinie, jednak jak potrafili najlepiej, włączali się w nurt charytatywny, realizując nowe programy społeczne Kościoła, które zostały ustalone na Soborze Trydenckim. Programy te włączały duchowieństwo, zwłaszcza zakonne, w nurt pracy społecznej. Działalność taką podejmowali przy swoich klasztorach, gdzie odbywała się edukacja młodzieży. Polegała ona na zakładaniu burs i konwiktów, zapewniających opiekę i utrzymanie ubogiej młodzieży. Z takiej pomocy korzystali niejednokrotnie uczniowie z innych szkół na terenie danego miasta, jak np. w Tarnowie. Podobny przykład pomocy dla uczącej się młodzieży stanowiła działalność bernardynów przy klasztorze w Czerniakowie. Istniała tam szkoła elementarna, w której organizowano dożywianie dzieci i ubogiej młodzieży. Warto również wspomnieć, iż w drugiej połowie XIX wieku bernardyn Dionizy Czeczkowski, z klasztoru św. Anny w Warszawie, rozwinął podobną działalność charytatywną na terenie stolicy[54].
Działalność charytatywna nie ograniczała się tylko do szkoły, ale zataczała o wiele szerszy krąg. Pomagano biednym, potrzebującym i opuszczonym. Nigdy nie przechodzili obojętnie obok takich ludzi. Wynikało to z reguły św. Franciszka, który pracę wśród najuboższych zalecał swoim duchowym synom. Bernardyni dzielili się tym, co sami zebrali na kweście, która była głównym źródłem utrzymania. Tak było np. w Krakowie, gdzie u furty klasztornej codziennie rozdawano pożywienie ubogim oraz studentom. Arcybiskup Stanisław Kamkowski, jako student krakowskiej uczelni, często dożywiał się u bernardynów na Stradomiu[55].
Inną formą kwesty, która polegała na zbieraniu funduszy tylko na pomoc dla potrzebujących w drugiej połowie XIX wieku, był tzw. „chleb św. Antoniego z Padwy”. Kult Świętego już od najdawniejszych czasów był związany z udzielaniem pomocy biednym[56].
Konwenty bernardyńskie, zwłaszcza na kresach, były zawsze oazami polskości i katolicyzmu. Klasztory niejednokrotnie zamieniały się w fortece wojenne. Bernardyni w obronie Ojczyzny byli gotowi ponieść największe ofiary i w ciągu dziejów dali wiele dowodów tej gorliwości, włączając się do walki, dając przykład wielkiego patriotyzmu. Szczególnie wzmożoną działalność patriotyczną rozwinęli po upadku państwowości. Brali czynny udział w powstaniu listopadowym, w manifestacjach narodowych i w powstaniu styczniowym. To ich zaangażowanie zostało udokumentowane w literaturze narodowej. Ks. Robak w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza to bernardyn zajmujący się przygotowaniem powstania na Litwie w 1811 roku, zaś ks. Piotr z „Dziadów” to kapłan bernardyński kształtujący myśl i sławę bohaterów narodowych. Działalność ta była wieloaspektowa, ponieważ bernardyńscy zakonnicy najpierw urządzali wielkie uroczystości i manifestacje patriotyczne przy swoich kościołach, potem w oddziałach powstańczych pełnili funkcję kapelanów wojskowych, jak również byli po prostu żołnierzami w służbie zasadniczej. Inną działalnością był patriotyczny i obywatelski wymiar piśmiennictwa bernardyńskiego na przełomie XVIII-XIX wieku. Do najznamienitszych pisarzy tego okresu zaliczamy: o. Hipolita Nowowiejskiego, o. Wiktora Olszewskigo, o. Kazimierza Olszańskiego, o. Seweryna Czopowskigo, o. Wenantego Tyszkowskigo, o. Adriana Seriewicza, o. Paulina Urbanowskiego, o. Aukcentego Buczyńskiego, o. Michała Dobrowolskiego, o. Herkulana Juszkiewicza, o. Bonifacego Jastrzębskiego, o. Benwenutego Mańkowskigo, o. Serafina Szulca oraz o. Piotra Błachowicza. Swoją postawą patriotyczną i piórem potrafili upomnieć się o sprawiedliwość społeczną dla wszystkich ludzi. Nieugiętą postawą dawali piękne świadectwo obywatelskiego zaangażowania[57].
Kustodia św. Michała Archanioła na Ukrainie
Powstanie Kustodii św. Michała Archanioła na Ukrainie jest nawiązaniem do historycznej obecności Bernardynów na tamtych ziemiach. Wspomnieć należy, iż już w 1518 roku istniała tam kustodia lwowska Bernardynów. Utrata niepodległości przez Polskę i wroga polityka zaborców oraz liczne kasaty klasztorów spowodowały, że obecność bernardyńskich zakonników na Ukrainie słabła. Ostatecznie w 1810 roku pracujący tam jedyny zakonnik zmarł. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku Bernardyni wrócili na Ukrainę, dzięki temu, że jedynie ocalała Prowincja Galicyjska Bernardynów zaczęła włączać do swojej prowincji klasztory należące do byłej Prowincji Ruskiej, tzw. zakordonowej. Od tego czasu Bernardyni na stałe wpisali się w historię Ukrainy. Jednak zmiana granic Polski po II wojnie światowej spowodowała, że zakonnicy musieli opuścić klasztory na Ukrainie. W 1958 roku z Sambora wyjechali ostatni zakonnicy: o. Jacek Bober i br. Klet Bonar[58]. Na terenie Ukrainy pozostał tylko o. Martynian Darzycki, który odegrał kluczową rolę w powstaniu Kustodii św. Michała na Ukrainie[59]. Od roku 1975 o. Martynian zaczął przyjmować kandydatów do zakonu, których następnie wysyłał do seminarium duchownego w Rydze. Dzięki jego postawie w krótkim czasie powstała kilkunastoosobowa grupa zakonników bernardyńskich, a po upadku Związku Radzieckiego coraz częściej mówiono o powstaniu Kustodii na Ukrainie[60].
W dzieło powstania Kustodii ogromnie zasłużył się prowincjał Bernardynów o. Andrzej Pabin (1987-1993)[61]. Jego zabiegi w tejże sprawie w Kurii Generalnej w Rzymie doprowadziły do erygowania na Ukrainie Kustodii św. Michała Archanioła, zależnej od Prowincji Niepokalanego Poczęcia NMP w Polsce[62].
Obecnie do Kustodii należą domy: w Czeczelniku, Miastkówce, Połonnem, Seredniem, Szarogrodzie, Zbarażu, Żytomierzu, Baranówce, Szepetówce, Gorodkivce i w Budsławiu na Białorusi. Punktów duszpasterskich dojazdowych w Kustodii jest ponad pięćdziesiąt. W ostatnim czasie do Kustodii weszły również klasztory w miejscowościach: Sudova Vyshnia, Temopil, Rava Ruska i Kovel[63].
Kandydaci do zakonu postulat i nowicjat odbywają w Kustodii na Ukrainie, natomiast klerycy od roku akademickiego 1990/1991 studiują w Wyższym Seminarium Duchownym w Kalwarii Zebrzydowskiej. Nadzieje na rozwój Kustodii w przyszłości daje duża liczba powołań. Być może już w niedługim czasie Kustodia św. Michała Archanioła na Ukrainie stanie się samodzielną Prowincją.
Bernardyni dzisiaj
Współcześni Bernardyni bardzo sobie cenią to wielkie dziedzictwo działalności duszpasterskiej, oświatowej, charytatywnej i patriotycznej oraz osobistą świętość, którą przekazali im poprzednicy. Pracę duszpasterską na różnych odcinkach kontynuują dziś nadal poprzez rekolekcje i misje parafialne, katechizację dzieci i młodzieży, poprzez głoszenie słowa Bożego i sakrament pojednania. Udzielają się również w działalności charytatywnej. Wielu zakonników poświęca się pracy naukowej i wydawniczej. Dziś są także stróżami znanych polskich sanktuariów, takich jak: Kalwaria Zebrzydowska, Leżajsk, Skępe, Dukla, Alwernia i Rzeszów. Wielu zakonników poświęca się pracy na misjach: w Kongo, Zimbabwe, Libii, Gruzji, a także wśród Polonii: w Argentynie, Anglii oraz na Ukrainie, Białorusi, Słowacji, w Niemczech, Stanach Zjednoczonych, Belgii, Izraelu i we Włoszech[64].
Zakończenie
Nakreślona tylko bardzo pobieżnie historia Bernardynów na przestrzeni ponad pięciowiekowej działalności świadczy o tym, że zakonnicy potrafili być blisko spraw ważnych w społeczeństwie i tych pozornie drobnych, i tych wielkich narodowych.
RIASSUNTO
Lautore in quest’articolo presenta il periodo di 550 anni (1453-2003) della presenza e dell’attivita dei Bernardini in Polonia nei diversi campi, come in campo pastorale, patriotico ed anche in campo caritatevole e quello didattico nelle scuole. La storia de Bernardini, sommariamente delineata, attesta che i religiosi erano vicini alle questioni di grandę importanza per tutta la nazione, ma erano anche vicini alle faccende qąuotidiane dei poveri e dei bisognosi.
[1] H. E. Wyczawski, Krótka historia Zakonu Braci Mniejszych, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce w jej granicach historycznych, pod red. H. E. Wyczawskiego, Kalwaria Zebrzydowska 1985, s. 619; I. Rusecki, Z historii Bernardynów w Polsce. W przededniu wielkich jubileuszy (550 lat działalności Bernardynów w Polsce, 400 lat fundacji Kalwarii Zebrzydowskiej), Kraków 2001, s. 4-5 (Mała poligrafia); I. Rusecki, Klasztor i kościół Ojców Bernardynów w Warcie – miejscem kultu O. Rafała z Proszowic, Kalwaria Zebrzydowska 1998, s. 10. – Przybycie Franciszkanów na ziemie polskie w XIII wieku oraz pierwszy etap ich rozwoju przedstawili w swoich pracach S. Tomczak i S. J. Barcik. S. Tomczak, Wprowadzenie do opisów historycznych kościołów i klasztorów, w: Schematyzm Prowincji św. Franciszka z Asyżu Zakonu Braci Mniejszych w Polsce, pod red. S. Tomczaka, Poznań 1999, s. 91-93; S. J. Barcik, Franciszkanie w Polsce pierwszy etap rozwoju – XIII w. „W Nurcie Franciszkańskim” 8: 1999, s. 189-202.
[2] M. Daniluk, Franciszkanie w Polsce do 1517, w: Encyklopedia katolicka, t. 5, pod red. L. Bieńkowskiego, P. Hemperka, S. Kamińskiego, Lublin 1989, kol. 495-496; J. Kłoczowski, Bracia Mniejsi w Polsce średniowiecznej, w: Zakony franciszkańskie w Polsce, t. 1. Franciszkanie w Polsce średniowiecznej, cz. 1. Franciszkanie na ziemiach polskich, pod red. J. Kłoczowskiego, Lublin 1983, s. 51 nn; I. Rusecki, Bernardyni krakowscy stróżami relikwii błogosławionego Szymona, Kraków 1998, s. 15-16. –Warto zapoznać się z całym artykułem J. Kłoczowskiego: Bracia Mniejsi w Polsce średniowiecznej, w: Zakony franciszkańskie w Polsce, t. 1, cz. 1, s. 13-108.
[3] I. Rusecki, Bernardyni krakowscy, s. 16; I. Rusecki, Z historii Bernardynów w Polsce. Okoliczności przybycia i działalności św. Jana Kapistrana w Polsce, Kraków 2001, s. 18-19. (Mała poligrafia).
[4] I. Rusecki, Bernardyni krakowscy, s. 16; I. Rusecki, Bernardyński matecznik. „Vita Provinciae”. Kwartalnik poświęcony życiu i działalności Prowincji OO. Bernardynów. Nr 1-2 (109-110): 1997, s. 78.
[5] I. Rusecki, Bernardyni krakowscy, s. 16; K. Kantak, Bernardyni polscy, t. 1, Lwów 1933, s. 8, 10; S. Łempicki, Pater Capistrano w Polsce. „Studia Franciszkańskie” 3: 1988, s. 243 nn; W. Murawiec, Jan z Kapistrano. Kaznodzieja podróżujący i reformator. „Studia Franciszkańskie” 3: 1988, s. 289 nn; E. Obruśnik, Św. Jan Kapistran kaznodzieja i reformator. Wybrane zagadnienia z ikonografii bernardynów w Polsce. „Studia Franciszkańskie” 5: 1992, s. 301-302. – Starania o przybycie św. Jana Kapistrana do Polski w świetle zachowanych listów przedstawił I. Rusecki. – I. Rusecki, Z historii Bernardynów w Polsce. Okoliczności przybycia i działalności św. Jana Kapistrana w Polsce, s. 7-18.
[6] H. E. Wyczawski, Krótka Historia Zakonu Braci Mniejszych, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 619; S. Tomczak, Wprowadzenie do opisów historycznych kościołów i klasztorów, w: Schematyzm Prowincji św. Franciszka z Asyżu Zakonu Braci Mniejszych w Polsce, s. 93-94.
[7] I. Rusecki, Dzieje Ojców Bernardynów w Leżajsku 1608-1961, Kalwaria Zebrzydowska 2000 s. 130 nn. – Odnośnie fundacji poszczególnych klasztorów i ich historii należy zapoznać się z dziełem pod red. H. E. Wyczawskiego, pt. „Klasztory bernardyńskie w Polsce” (Kalwaria Zebrzydowska 1985).
[8] I. Rusecki, Dzieje Ojców Bernardynów w Leżajsku, s. 133-136; I. Rusecki, Bernardyni w Prowincji Ruskiej. „W Nurcie Franciszkańskim” 8: 1999, s. 254.
[9] Tamże s. 254; H. E. Wyczawski, Wprowadzenie, w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, pod red. H. E. Wyczawskiego, Warszawa 1981, s. 15.
[10] H. E. Wyczawski, Katalog Archiwum Prowincji OO. Bernardynów w Krakowie, Lublin 1961-1963, s. 11.
[11] Tamże, s. 11-12.
[12] Tamże, s. 12.
[13] Tamże, s. 12.
[14] N. Golichowski, Przed nową epoką, Kraków 1899, s. 15 nn.
[15] H. E. Wyczawski, Katalog Archiwum Prowincji, s. 13.
[16] Tamże, s. 13.
[17] I. Rusecki, Dzieje Ojców Bernardynów w Leżajsku (1608-1961), s. 157 nn. (Mps w posiadaniu autora); I. Rusecki, Zakon Braci Mniejszych na ziemiach polskich w II połowie XIX wieku, w: Zjednoczenie Zakonu Braci Mniejszych w 1897 r. Geneza – przebieg – konsekwencje, pod red. A. J. Szteinke, A. S. Warot, K. R. Prokop, Poznań 2001, s. 118 nn.
[18] H. E. Wyczawski, Wprowadzenie, w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, s. 15.
[19] Tamże, s. 15.
[20] I. Rusecki, Dzieje Ojców Bernardynów, s. 168-169. (Mps w posiadaniu autora).
[21] Tamże s. 168; H. E. Wyczawski, Bernardyni polscy, t. III, 1772-1946, Kalwaria Zebrzydowska 1992, s. 300-301; A. Szteinke, Zjednoczona Prowincja Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny w Galicji (1899-1911), w; Zakony św. Franciszka w Polsce w latach 1772-1970, pod red. J. R. Bara, Warszawa 1978, s. 211-212.
[22] H. E. Wyczawski, dz. cyt., t. III, 1772-1946, s. 301-302. – Warto zapoznać się z artykułem, który omawia realizację konstytucji apostolskiej „Felicitate quadam” w Polsce. – A. J. Szteinke, Recepcja i realizacja konstytucji apostolskiej „Felicitate quadam” Leona XIII w Polsce, w: Zjednoczenie Zakonu Braci Mniejszych, s. 168-209.
[23] H. E. Wyczawski, dz. cyt., t. III 1772-1946, s. 335.
[24] H. E. Wyczawski, dz. cyt., s. 15-16.
[25] I. Rusecki, Dzieje Ojców Bernardynów, s. 177. (Mps w posiadaniu autora).
[26] Wspólnoty klasztorne Prowincji Niepokalanego Poczęcia NMP (OO. Bernardynów) w Polsce, Kraków 2001, s. 7 nn.
[27] A. E. Kędracka, Dzieje łowickich Bernardynek 1650-2000, Łowicz 2000, s. 5.
[28] Tamże, s. 6. 7.
[29] H. E. Wyczawski, dz. cyt., s. 13-14.
[30] A. E. Kędrecka, dz. cyt., s. 7.
[31] Tamże, s. 7-8.
[32] H. E. Wyczawski, Krótka historia Zakonu Braci Mniejszych, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 620 nn; I. Rusecki, Stan Zakonu Braci Mniejszych w Polsce w II połowie XIX wieku (Bernardyni, Reformaci). „Vita Provinciae”. Kwartalnik poświęcony życiu i działalności Prowincji OO. Bernardynów. Nr 3-4(111-112): 1997, s. 91 nn.
[33] H. E. Wyczawski, Krótka historia Zakonu Braci Mniejszych, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 621; I. Rusecki, Bernardyni krakowscy, s. 18.
[34] W. Wydra, Władysław z Gielniowa. Z dziejów średniowiecznej poezji polskiej, Poznań 1992, s. l0 nn; H. E. Wyczawski, Krótka historia Zakonu Braci Mniejszych, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 619 nn; I. Rusecki, Bernardyni krakowscy, s. 19; S. Tomczak, Wprowadzenie do opisów historycznych kościołów i klasztorów, w: Schematyzm Prowincji św. Franciszka z Asyżu, s. 94; J. Kłoczowski, Bracia Mniejsi w Polsce średniowiecznej, w: Zakony franciszkańskie w Polsce, t. 1, cz. l, s. 62; W. Murawiec, Kraków, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 157.
[35] S. Tarnowski, Historia literatury polskiej, t. 1, Kraków 1903, s. 49; I. Rusecki, Bernardyni krakowscy, s. 19. – Więcej danych odnośnie Bernardynów i ich wkładu w literaturę polską, a zwłaszcza wkładu błog. Władysława z Gielniowa podaje w swojej pracy W. Wydra. – W. Wydra, Władysław z Gielniowa. Z dziejów średniowiecznej poezji polskiej, Poznań 1992.
[36] H. E. Wyczawski, Krótka historia Zakonu Braci Mniejszych, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 627.
[37] I. Rusecki, Trzeci Zakon św. Franciszka z Asyżu i bractwa religijne działające przy kościołach Bernardynów. „W Nurcie Franciszkańskim” 9: 2000, s. 163 nn.
[38] H. E. Wyczawski, Alwernia, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 17. – Monografię kościoła i klasztoru w Alwerni opracował H. E. Wyczawski. – H. E. Wyczawski, Alwernia. Dzieje klasztoru OO. Bernardynów, Kraków 1957.
[39] A. Chadam , Tarnów, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 374.
[40] A. Pabin, Paradyż k. Opoczna, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 251.
[41] A. Chadam, Sokal, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 342 nn; D. Muskus, Dzieje kultu Sokalskiej Madonny. „Przegląd Kalwaryjski” Nr 5: 1998, s. 107 nn; I. Rusecki, Bernardyńskie sanktuarium maryjne w Sokalu. „Cracovia-Leopolis” 2(14): 1998, s. 11-12, 48; I. Rusecki, Historia Cudownego Obrazu Matki Bożej Sokalskiej, Kraków 2000, s. 9 nn.
[42] K. Grudziński, Wilno (św. Michał), w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 538-539.
[43] I. Rusecki, Kalendarium Sanktuarium Matki Bożej w Leżajsku. „Peregrinus Cracoviensis” 7: 1999, s. 133; I. Rusecki, Dzieje Ojców Bernardynów w Leżajsku, s. 161 nn.
[44] W. Murawiec, Skępe, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 326.
[45] I. Rusecki, Sanktuarium Matki Bożej Rzeszowskiej patronki miasta Rzeszowa Ojców Bernardynów, Kalwaria Zebrzydowska 2000, s. 35-36.
[46] H. E. Wyczawski, Kalwaria Zebrzydowska, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 119-121; I. Rusecki, Zarys dziejów Bernardynów 1453-1998. „Vita Provinciae”. Kwartalnik poświęcony życiu i działalności Prowincji OO. Bernardynów. Nr 1-2 (117-118): 1999, s. 107; I. Rusecki, Z kart naszej historii. Kult Matki Bożej Kalwaryjskiej. „Vita Provinciae”. Kwartalnik poświęcony życiu i działalności Prowincji OO. Bernardynów. Nr 3-4 (121-122): 2000, s. 74 nn.
[47] K. Grudziński, Orsza, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 245.
[48] A. Chadam, Radecznica, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 285. – Warto zapoznać się z innymi opracowaniami tego sanktuarium. – A. Chadam, Radecznica – sanktuarium św. Antoniego z Padwy. (Mps w posiadaniu APBK); Tenże, Lasek św. Antoniego w Radecznicy. (Mps w posiadaniu APBK); I. Rucińska, Szkic monograficzny Radecznicy. (Mps w posiadaniu APBK).
[49] H. E. Wyczawski, Ratowo, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 301; A. Nowowiejski, Płock. Monografia historyczna, Płock 1930, s. 525 nn; Z dziejów parafii Radzanów, w: Schematyzm Diecezji Płockiej na rok 1978, s. 404.
[50] A. Chadam, Sambor, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 312.
[51] A. Chadam, Zbaraż, w: Klasztory bernardyńskie w Polsce, s. 456. Wśród innych opracowań na uwagę zasługuje praca W. Włodyka. – W. Włodyka, Kronika klasztoru i parafii OO. Bernardynów w Zbarażu. (Mps w posiadaniu APBK).
[52] I. Rusecki, Działalność społeczna i patriotyczna ojców bernardynów (1772-1864), s. 54. (Mps w posiadaniu APBK).
[53] Tamże, s. 54 nn; I. Rusecki, Bernardyńskie szkoły średnie na Litwie (1782-1843). „Nasza Przeszłość” 88: 1997, s. 227 nn; I. Rusecki, Szkolnictwo bernardyńskie w Prowincji Wielkopolskiej. „Studia Franciszkańskie” 8: 1997 s. 347 nn; I. Rusecki, Szkolnictwo bernardyńskie w Prowincji Litewskiej (1772-1864). „Przegląd Kalwaryjski” Nr 4: 1997, s. 30 nn.
[54] I. Rusecki, Działalność społeczna i patriotyczna ojców bernardynów (1772-1864), s. 122-124. (Mps w posiadaniu autora).
[55] Tamże, s. 123.
[56] Tamże, s. 124.
[57] I. Rusecki, Zaangażowanie patriotyczne Bernardynów (1772-1864). „Studia Franciszkańskie” 10: 1999, s. 415 nn.
[58] K. Żuchowski, Historia Kustodii św. Michała na Ukrainie i historia klasztorów Prowincji poza Polską, w: Schematyzm Prowincji Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny OO. Bernardynów, pod red. W. Murawca, K. Żuchowskiego, Kraków 1997, s. 132-133.
[59] O. Martynian Darzycki święcenia kapłańskie przyjął we Lwowie w 1943 roku. Podjął pracę na północnych terenach Ukrainy, która w 1939 roku weszła w skład Związku Radzieckiego. Za swoją pracę duszpasterską został w 1946 roku skazany przez władze państwowe i osadzony w więzieniu (6 miesięcy), a następnie zesłany na Kołymę do pracy w kopalni złota. Uwolniony został w 1952 roku. Od 1953 roku nadal pracował na Ukrainie i po kilku latach otrzymał pozwolenie na pracę duszpasterską wśród Polaków. – K Żuchowski, Historia Kustodii św. Michała na Ukrainie i historia klasztorów Prowincji poza Polską, w: Schematyzm, s. 133.
[60] K. Żuchowski, Historia Kustodii św. Michała na Ukrainie i historia klasztorów poza Polską, w: Schematyzm, s. 133.
[61] H. E. Wyczawski, Pabin Andrzej Władysław, w: Słownik polskich pisarzy franciszkańskich, s. 363.
[62] Tamże, s. 133-134.
[63] Tamże, s. 134; Wspólnoty klasztorne polskiej Prowincji Niepokalanego Poczęcia NMP (OO. Bernardynów), Kraków 2000, s. 30 nn.
[64] I. Rusecki, Bernardyni krakowscy, s. 23-24.